Саха норуотун талааннаах, энтузиаст дьоно, хормейстердара сырдыкка, кэрэҕэ тардыһар тулхадыйбат дьулуурдарынан, бэйэлэрин харыстаммат үлэлэринэн, олороллор. Биир оннук киһинэн САССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, «Кыһыл Знамя» орден кавалера, бүтүн Россиятааҕы хоровой общество туйгуна, самородок хормейстер Семен Гаврильевич Васильев буолар.
Сэмэн 1930 сыллаахха балаҕан ыйын 13 күнүгэр Бээрийэ нэһилиэгэр колхозтаах кэргэнигэр төрөөбүтэ. Олох эрдэ төгүрүк тулаайах хаалан үтүө санаалаах аймахтарын көмөлөрүнэн киһи хара буолбута. 7 кылааһы бүтэрээт үлэһит буолбута. Найахылар кырыысата суох самналлыбыт, хаарынан-мууһунан сыбанан кыстыыр дьиэҕэ культура дьиэтэ оҥостон сырдык ыра санаалаах, нэһилиэнньэ ортотугар культурнай маассабай үлэни ыыта олорбуттара. Директорынан ананан кэлбит, уһулуччу тэрийэр дьоҕурдаах, ылыннарыылаах тыллаах И.И.Артамонов 1963 с. үөрэҕэ суох да буоллар таһаарыылаахтык үлэлии олорор талааннаах уолу С.Г.Васильевы туруорсан Найахыга таһаарар.
Дьэ, онтон ыла Найахы ыччата оччотооҕу колхоз бүтэн-өлөн биэрбэт күүс үлэтин быыһыгар хас киэһэ аайы самнархай кулууптарыгар Сэмэни тула мустар буолтара. Эһиилигэр оройуон үрдүнэн культура эстафетата буолуохтаах. Онно бэлэмнэнэн ыччаттар, бүтүн нэһилиэк сүргэлэрэ көтөҕүллэн туран ылсыбыттара. Ыаллара Биэттэлэртэн, Дүпсээттэн, бүтэһигэр Бороҕоҥҥо бары этапка кыайан лауреат аатын ылан үөрүү өрөгөйүн билбиттэрэ. Ол кэмҥэ эргэ кулууптара туох да ордубакка умайан хаалбыта. Зона көрүүтүгэр Намҥа барыахтаахтара. Нэһилиэнньэ, колхоз салалтата мунньахтаан, «бачча ситиһиини ситиспит ыччаппытын өйөөн, кулуубу интернат дьиэҕэ көһөрөн баран саҥа кулуубу тутарга» — диэн быһаарыммыттара. Ити алдьархайтан уолуйбакка Найахы ыччата өссө күүскэ бэлэмнэнэн Намҥа баран эмиэ кыайан, Дьокуускайга финалга барар чиэһи ылбыттара. 1964 с. дьоллоох Дьокуускай туоната Найахыларга эмиэ ситиһиини тосхойон, аан бастаан республикаҕа бастаан Лауреат үрдүк аатын ылбыттара.
Онтон ыла «ырыаһыт Найахылар дуо?» дэтэн, биллэр поэт Леонид Попов «Найахылар ыллыыллар» диэн бэртээхэй хоһоону суруйан, онно Горькай куорат консерваториятын доцена Герман Комраков музыка айан, Найахы хорун гимнэ буолан, Найахылары, Уус-Алданы бүтүн республика үрдүнэн айхаллаан дьиэрэйэ көппүтэ.
1967 с. аан бастаан Сахаларын сирин чиэһин көмүскүү Бүтүн Россиятааҕы фестиваль Илин Сибиирдээҕи көрүүтүгэр Иркутскай куоракка Найахы уолаттарын ансамбыла барбыта. Бастаан Бороҕоҥҥо мустан бэлэмнэнэн баран, Саха сирин делегациятын кытта куоракка мустан оччотооҕу Обком дьаһалынан сүрдээх кичэллээхтик, искусство бастыҥ деятеллэрин көмөлөрүнэн бэлэмнэммиттэрэ. Найахы уолаттарыгар, Семен Гаврильевичка саха бастакы профессиональнай хормейстера Ф.А.Баишева көмөлөспүтэ, сүбэ-ама биэрбитэ. Полина Розинская пианинатыгар оонньоон бэлэмнэспитэ. «Бинтиэпкэбэр», «Амма эбэм» диэн ырыалары хас эмэ куолаһынан үрдүк таһымнаахтык толорон, аан бастаан Россия зонатын Лауреаттара буолбуппут. Хаһан да, армияҕа сулууспаттан ураты, Найахыттан ыраах ыырдамматах дьон «Биһиги да дьон эбиппит, Россия атын омуктарыттан хаалсыбат эбиппит ээ!» — диэн харыс үрдээн, төбөбүтүн өрө көтөҕөн, көхсүбүтүн көннөрөн, түөспүтүн мөтөччү соҕус туттан, хааман чиккэлдьиһэр дьон буола түспүппүт. Сэмэммит барахсан түмүк тахсарын кэтэһэрбитигэр: «Эн сыыстыҥ, мин сыыстым, уопсайынан хайдах эрэ ыллаатыбыт» — диэн мөккүһэ сырыттахпытына, илиитин харса суох мускуна-мускуна, биһигини буойа-буойа төттөрү-таары хаам да хаам буола сылдьан, түмүгү истээт, хайдах курдук сирэйэ сырдыы түспүтүн, биһигини кэлэн кууспаҕалаан ылбытын бу баар курдук көрөбүн. «Аны дьоммут, Найахылар үөрүөхтэрэ турдаҕа, кинилэр накаастарын, баҕа санааларын толордубут, онон саҥа кулууп тутуохтара буоллаҕа» — диэн санааттан сүргэбит көтөҕүллэн ырыанан астара сылдьабыт. Сибиир араас омуктарын искусстволарын, Тувалар хабарҕаларын ырыатын, Буряттар олус кэрэ үҥкүүлэрин аан бастаан илэ көрөн-истэн сөхтүбүт-махтайдыбыт. Найахылар бу кыайыылара, республикаҕа самодеятельнай вокальнай искусствоны олох саҥа таһымҥа таһааран, бу жанр салгыы сайдарыгар аан аһан, республикаҕа самодеятельность сайдыытыгар улахан суолталаах дьыаланы оҥорон, республика музыкальнай деятеллэрин, салалтатын, нэһилиэнньэтин истиҥ биһирэбиллэрин ылбыта, инники диэки баран иһэргэ кынаттаабыта, санаа бөҕөхсүйбүтэ, күүспүтүгэр күүс эбиллибитэ. Итинник түгэннэргэ ханнык да бэйэлээх киһи сиэр-майгы, өй-санаа, культура, духовность, кут-сүр өртүнэн тута уларыйар, сайдар, атын киһи буола түһэрин тыыннаах туоһулара буолбуппут.
1972 с. САССР күннэригэр Саха сирин делегациятыгар киирэн, Москванан, Башкириянан концертарга кыттан улахан биһирэбили ылбыппыт. Ол курдук П.И.Чайковскай аатынан концертнай залга саха самодеятельнай хорун сахалартан аан бастаан Москва куорат үрдүк ирдэбиллээх көрөөччүтүгэр ситиһиилээхтик көрдөрбүппүт. Бүтүн Союзтааҕы студияҕа саха самодеятельнай хорун эмиэ аан бастаан грампластинкаҕа уһултардыбыт. Салгыы бырааттыы Башкир республикатын столицатыгар, күөҕүнэн чэлгийэ көрсүбүт Уфа куорат кэрэ оҥоһуулаах культураларын Дыбарыастарыгар, оройуоннарыгар концертаан сөхтөрдүбүт.
Найахылар саамай чыпчаал ситиһиилэринэн 1973 с. ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы үлэлээн иитиллээччилэр фестивалларын бары этабын ситиһиилээхтик ааһан Москва куоракка Кремльлээҕи Съездтэр Дыбарыастарыгар толоруубут буолар. Бастаан Москваҕа 6000 киһини ыҥыран, иккиһин сүүмэрдээн 2000 киһини түмүк концертка кытыннарарга быһаарбыттар. Тимир суол үлэһиттэрин культураларын Дыбарыаһыгар хордары сүүмэрдээһин долгутуулаах мүнүүтэлэрин чиэстээхтик ааҕан, түмүк концертка кыттар быраабы ыллыбыт. Ол кэнниттэн түмүк концертка кыттыахтаах коллективтарга хас да күн, сарсыардаттан киэһээҥҥэ дылы, Россияны уруйдуур холбоһуктаах хор үөрэттилэр. Онно кылаабынай хормейстер Б.Баранов Россия араас омуктарыттан турар, тыһыынчанан киһилээх хор кыттааччыларыгар: «Пойте как якуты поют, молодцы якуты!» — диэн биһигини холобур оҥостон, атыттары мөҕөн ылаттыыр. Түмүк концерт Съезтэр дыбарыастарын киэҥ-куоҥ залыгар буола турар. Биһиги уочараппытын кэтэһэн,көрүдүөргэ бүтэһик репетициябытын ыыта турабыт. Концерт кыттааччылара бокуойа суох киирэллэр-тахсаллар. Ааҕан иһэн, биһигини истээри чочумча тохтоон ылаллар: «Вот якуты дают!»- диэн сөҕөн төбөлөрүн илгистэллэр. Бириэмэбит кэлэн сценаҕа ыҥырдылар. Быыс арыллаатын кытта, бирээмэ, биһиги кыра алааспыт саҕа, тобус толору киһилээх зал сандааран тэлэллэ түстэ. Биһиги долгуйан тобуктарбыт ибигирээн ыллылар. Арай Сэмэммит хара көстүүмнээх, бабочкалаах, улаханнык долгуйбутун биллэрбэккэ, мичээрдээбитинэн, тиэрэ соҕус үктээн иһэрин көрөн, дурдабыт-хаххабыт бэйэтинэн киирэн кэлбититтэн, дьэ, уоскуйан икки ырыабытын дохсун ытыс тыаһынан доҕуһуоллатан ньиргитэн кэбистибит. Биэс тыһыынчаттан тахса киһи киирэр тобус-толору зала, ол иһигэр Москва куорат, Россия, Союз улахан музыкальнай деятеллэрэ, Россия, Союз Правительствотын чилиэттэрэ, ССКП Киин комитетын чилиэттэрэ Саха сирин тыатын сирин биир кыракый колхоһун ыччаттара хор курдук уустук жанрга толорууларын итинник күргүөмнээхтик, өрө күүрүүлээхтик эҕэрдэлииллэрэ диэн олох туспа иэйиини саҕар, олус долгутуулаах буолар эбит. Аны үөрүүттэн долгуйан, бүтүннүү салыбырас, мээнэ-мээнэ үрүт үөһэ саҥара, күлэ сылдьыаххын баҕарар буолан хааллыбыт. Түмүгэр холбоһуктаах хорга Россия араас омуктарын хордарын кытта тыһыынча киһи буолан, дойду кылаабынай хормейстера Бүтүн Россиятааҕы хоровой общество председателэ профессор В.Г.Соколов дирижердааһынынан Россия туһунан ырыабытын ньиргиттибит. Концерт кэнниттэн В.Г.Соколов биһигини ааттаан-суоллаан, анаан-минээн булан кэлэн: «Большое спасибо, за прекрасное искусство! Вы — первая ласточка из Севера!»- диэн эҕэрдэлээн үөрүүбүтүн өссө үрдэттэ, арааһы кэпсэттэ-ипсэттэ, эбиитин хаартыскаҕа түһүстэ. Чахчы да өрөгөй мүнүүтэлэрэ!!! Найахылар саха норуотун самодеятельнай хоровой искусствотын профессиональнай таһымҥа таһаарбыт, Саханы «Саха», сайдыылаах да омук дэппит өрөгөйдөөх күннэрэ!!! Хаһан баҕарар омук культуратын таһымын хор, опера, балет, симфоническай оркестр сайдыытын таһымынан быһаарыллар. Хомустаан дуу, оһуокайдаан дуу көрдөрдөххүнэ, көннөрү «сахалар бэйэлэрин самобытнай культураларын үчүгэйдик көрдөрөн бардылар» — диэ этилэр.
1976 с. Магадан куоракка буолбут Бүтүн Союзтааҕы көрүүгэ, Сэмэммит хонук аахса сыттаҕына, кини үөрэнээччилэрэ Т.З.Никифорова, И.И.Готовцев салайаннар, Союз Лауреаттара буолан кэлэн Сэмэммитин бүтэһигин үөрдэн турабыт. Сэмэн кэнниттэн кини үөрэнээччитэ С.С.Гоголева ситиһиилээхтик салайан Россиятааҕы көрүүлэр лауреаттара буолбуттара, 1982 с. Москваҕа САССР күннэригэр ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Элбэх сыл туруорсан С.Г.Васильев аатынан республиканскай хоровой коллективтар көрүүлэрин хаста да ыыттаран турабын. 2010 с. Сэмэн 80 сааһыгар анаан ыытыллыбыт конкурска Найахылар эдэр кэскиллээх хормейстердар Н.Н.Протопопова, Д.Д.Готовцев салалталарынан бастакы миэстэни, Бороҕоннооҕу СК хора, иккис миэстэни ылан, «Кэнчээри» ансамбль саха оҕотун хоровой искусствотын аан дойдуга таһааран, саха оҕолоруттан аан-бастаан Москва куорат Христос Храмыгар, Санкт-Петербург Казанскай кафедральнай Соборугар сахалыы ыллаан, Уус-Алданнар, Найахылар республикаҕа олохтообут үтүө традициялара салҕана турарын көрдөрбүттэрэ.
Найахы хорун чилиэнэ, старостата, комсора В.Парников.
МАРИЯ ДЕГТЯРЕВА, ПЕДАГОГИЧЕСКАЙ УЛЭ ВЕТЕРАНА, ХААН-УРУ АЙМАҔА.
Семен Гаврильевич Васильев 1930 с. Бээрийэ нэһилиэгэр, «Уус алааһа» диэн сиргэ 8 оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Ийэтэ кини балтараа саастааҕар өлбүтэ. Семен биир сыл аҕа эдьиийинээн Пелагеялыын тулаайах хаалан, хайа сатанарынан кэлэ-бара Тандаҕа үөрэнэн, кэлин иккиэн үлэлии үлэлии киэһээҥҥи оскуолаҕа 7-8 кылаастары бүтэрбиттэрэ. Аҕаларынан убайдара 8 оҕолоох Иван Иванович Дегтярев кэлин эдьиийдэрэ Парасковья Ивановна Дягтерева дьиэ-кэргэттэрин кытта эҥэрдэһэн олорбуттара. Иккиэн дьиэ-уот тэриммэтэхтэрэ.
Семен Гаврильевич Чукоткаҕа армияҕа ыҥырыллан, сулууспатыгар 4 сыл сылдьыбыта. Онно батальоннааҕы хоровой коллективка кыттыбыт. Үчүгэй ырыаһыт буолан солиһынан, стройунан хаамыыга ырыаны таһаарааччынан сылдьыбыт. Дойдутугар Бороҕоҥҥо эргиллэн кэлэн ырыаһыт быһыытынан актыыбынайдык кыттан, хору тэрийиини, икки куолаһынан ыллатыыны саҕалаабыта. 1956 сыллаахха, саас Дьокуускайга профсойуустар республикатааҕы уус-уран самодеятельностарын көрүүгэ биһирэммиттэрэ. Салгыы Семен Гаврильевич тыа сиригэр хору салайар 3 ыйдаах куурустарыгар ыҥырыллан үөрэммитэ. 1956-1963 сылларга Бороҕоннооҕу культура дьиэтигэр уус-уран самодеятельность салайааччытынан үлэлээбитэ. 1960 с. культура үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр Москватааҕы институкка хор салайааччыларын биир ыйдаах куурустарыгар үөрэммитэ. 1963 с. Найахы культуратын дьиэтигэр хору салайааччынан 1977 сыллаахха күн сириттэн суох буолуор диэри үлэлээбитэ.
Саха сирин боростуой колхозтаах ыччата ырыаҕа уһуйуллан, профессиональнай таһымҥа тиийэ үүнэн, аан бастаан Россия, Союз таһымыгар тахсыбыт Найахы хора 1964 с. нуучча драматическай театрыгар тыа сирин самодеятельноһын көрүү лауреата буолан, маҥнай онтон кынат үүннэриммиттэрэ. 1965 с. республика ыччатын фестивалыгар найахылар өссө төгүл кыайан радиоҕа, аан бастаан телевидениеҕэ уһуллубуттара. С.Г.Васильевка Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитин аата иҥэриллибитэ. 1967 с. Улуу Октябрьскай социалистическай революция 50 сыллаах үбүлүөйүн көрсө Иркутскай куоракка ыытыллыбыт Сибиирдээҕи уонна Дальнай Востоктааҕы фестивалын лауреаттара буолбуттара. 1967-69 сс. Семен Гаврильевич Хабаровскай куоракка Бүтүн Россиятааҕы хоровой общество иһинэн баянист-хормейстердар куурустарыгар үөрэнэн билиитин өссө хаҥаппыта. 1971 с. Москваҕа Бүтүн Россиятааҕы хоровой обществолар съезтэригэр Саха сириттэн соҕотох делегат быһыытынан талыллыбыта. Мантан ыла, эр ылан салгыы сылын аайы Россия таһымыгар күрэхтэргэ кыттыыны ылбыттара. Сахаларын сирин аатын дуорааннаахтык ааттаппыттара.
