А.Кулаковскай аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Олоҥхо тыйаатыра “Үс күн” испэхтээҕи туруорда. Бу үлэ саха классиктарын А.Кулаковскай, А. Софронов, П. Ойуунускай айымньыларыгар олоҕуран туруорулунна.
Көрөөччүлэр бу туруоруу иннинэ Роман Дорофеевы артыыс уонна киинэ режиссерун быһыытынан билбит буоллахтарына, бу сырыыттан тыйаатыр режиссерун быһыытынан үрдүк сыананы туруордулар.
Роман Дорофеев – тыйаатыр режиссерун быһыытынан сылтан ордук кэмтэн үлэлиир. Ол эрээри, бастакы сэҥээриилэри ылла. Бу иннинэ режиссер Р. Дорофеев туруоруутугар А. Кулаковскай “Саха дьахталларын мэтириэттэрэ” (“ Портреты якутских женщин”) испэхтээх турбута, киэҥ сэҥээриини ылбыта. Бу үлэ “Хаарыан хампа күөх кытылым – 2019” тыйаатырдар фестивалларыгар үс бастакы иһигэр киирбитэ. Билигин бу күннэргэ “Үс күн” саҥа бырайыак саҥа толкуйга, саҥа кэрдиискэ тахсар.
Эдэр, талааннаах режиссер Роман Дорофеев “Үс саха” испэхтээххэ саха норуотун үөскээһинин уонна кинилэр олохторун харыстыахтаах, сирдиэхтээх дууһалар кэлиилэрин көрдөрдө.
Испэхтээх саҕаланыыта сыанаҕа үс ийэ көстөр. Ийэлэр барахсаттар оҕо төрөтөн, эмиийдэрин үүтүнэн эмсэхтээн, уол оҕолору орто дойду олоҕор анаан төрөтөллөр. Кинилэр үһүөн, саха норуотун сирдээччи, үөрэтээччи аналланан, Үөһээ Айыылардыын сибээстэспит кииннэрин быһатаалаан, Айыыһыт орто дойду олоҕор олуктарын оҥорор, алгыс аныыр.
Ырыа ындыылаах, төлкө төргүүлээх, кэскил кэһиилээх, эҕэрдэ эркиннээх, ыралаах ырыалаах, Ытык ыйаахтаах олоҥхоһут буоллуҥ диэн бастакы оҕоҕо, иккис оҕоҕо — Кэскил бөҕө кэһиилээх, талаан бөҕө талаһалаах, санааны сайыннарааччы, өйү үксэтээччи, Сах саҕаттан саҕаламмыт Үс күлүккүн быһа хаампат Улуу Бахсыта, эн буоллуҥ – диэн Тимир Ууһун, онтон үһүс оҕоҕо — өлбөт төлөн өрөгөйдөөх, арчылаах алгыстаах, дорҕоонноох тойуктаах, домноох илбистээх, Дүрбүөннээх дүҥүрдээх Дьаргыл таас былаайахтаах, Өркөн-төлөн илбистээх идэлэнниҥ. Амырыыннаах алгыстаах Атыыр ойуун идэлэннин диэн куттары иҥэрэр ( корр. олоҥхонон тыллар сценарийтан ылылынна)
Кинилэр инникилэрэ, олохторо эрдэттэн түстэммит: бастакыта- Олоҥхоһут (Павел Колесов), иккиһэ- Тимир ууһа (Дмитрий Хоютанов), үһүс — Ойуун (Гаврил Менкяров) буолар дьылҕаламмыттар.
Артыыстар сүрүн оруоллары олус дьиҥнээхтии, тутууларынан-хаптыыларынан, саҥаларынан- иҥэлэринэн табатык биэрэллэр.
Испэхтээххэ кэпсэнэринэн, орто дойду олоҕо үтүө, кэрэ буоллун диэн айыллыбыт буоллаҕына, итилэри утары, аан дойду айыллыытын сокуонунан, куһаҕан тыын эмиэ баар буолар. Дьэ, орто дойдуга идэмэрдээх иэдээни, дьону булкуйан иирдээри Абааһы кыыһа (Ньургуйаана Маркова) илэ бэйэтинэн сыанаҕа баар буола түһэр.
Норуот олоҕор инникитин кэлиэхтээх сэрии, репрессия, өлөрсүү- өһөрсүү буоларыгар ыҥырар Сэрии тыына норуокка сэрии сэбин туруорар. Тыын тыыҥҥа былдьаһар кэмҥэ охсуһууга ыҥырар.
Бу сыанаҕа режиссер көрүүтүнэн, үс үөскээбит араҥаччылыыр дууһалар норуоттарын туһугар өлүүлэрэ көрөөччүнү ыксатар.Ол эрээри…. кинилэр төттөрү төрөөн-үөскээн кэлиэхтэрэ, норуот өлбөт-сүппэт сүбэтин ылыныахтара, норуоту биир буоларга ыҥырыахтара.
Испэхтээх биир уратытынан режиссер элбэх араас декорацияны туһаммата буолар. Көрөөччү көрүүтүгэр сыанаҕа хара квадрат уруһуйа уонна саламалаах Аал Луук мас эрэ бүтүн испэхтээх ис хоһоонун тиэрдэллэр. Бу икки тэрил көрөөччүгэ өй-санаа, ылыныы өртүгэр күүстээх дьайыылары оҥордо. Төрөөбүт оҕолор кииннэрин быһыыттан саҕалаан, норуот ыараханы ааһыытын, үс күн кэриэтэ дьоммут күүһүрүүлэрин, норуоту түмүүлэрин хайдахтаах курдук көрдөрдө?
Артыыстар таҥастара боростуой эрээри, былыргы ис хоһоонун илдьэ сылдьара тиэмэни аһарга олус сөпкө ылыныллар.
Испэхтээххэ саха норуотун бииргэ түмэр күүс көрдөрүллэр. Бу оруолларга Валерий Саввинов уонна Ольга Дорофеева, Сир Ийэ тыынын, Илбис кыыһын уонна Сэрии тыынын Ньургуйаана Маркова оонньоон көрөөччү биһирэбилин ыллылар.
Испэхтээх уратытынан, тыыннаах муусканы туһаныы буолбутун бэлиэтиир тоҕоостоох. Сыана икки аҥы кытыыларыгар Анастасия Алексеева, Вероника Лыткина тыыннаах дорҕооннору таһааран көрөөччүнү кынаттыыллар. Дьиҥнээх айылҕа араас тыаһа, кыыллар саҥалара көстүүнү кытта сөп түбэһэн буола турар быһыыны-майгыны сытыырҕатар. Бу идиэйэни Мария Турантаева, киллэрдэ. Испэхтээх туруоруутугар көмөлөһөөччү Василиса Алексеева, уот-күөс худуоһунньуга Сахаян Петров, администратор Прокопий Иванов үлэлээтилэр.
Олоҥхо тыйаатыра туруорбут “Үс күн” испэхтээх инникилээх. Саха норуота хайдах үөскээбитин, араас ыарахан кэмнэри ааспытын сиһилии көрдөрөр.
«…Нуучча ньургунун кытта
Туруулаһар доҕор буол,
Саха талыытын кытта
Самдайдаһар атас буол.
Үрдүк үөрэхтээхтэри кытта
Өйөнсөн үөскээ,
Бэрт мэйиилээхтэри кытта
Тэҥнэһэн сэргэстэс….” — диэн улуу Өксөкүлээх этиитин ылынарга саха кэнчээри ыччатыгар кэс тылларын Олоҥхо тыйаатыра испэхтээх нөҥүө тириэрдэр.
Норуот кытаанах кэмнэри ааһыытыгар үөһэттэн анаммыт үс кут, үс дууһа норуоту сомоҕолоон биир санааҕа тиэрдиитин ойуулаан көрдөрөн, Олоҥхо тыйаатыра, элбэх биһирэбили ыллын!!!
Лариса Аввакумова, РФ Суруналыыстарын чилиэнэ, Айар Кут суруналыыһа
