Сарсыарданы уруйдуу тыгар сарадахтаах, саҥа тахсан эрэр күн чаҕыла сырдык да эбит. Киһи хараҕа саатан ол чаҕылы кыайан утары көрбөккүн. Оннук сытыытык тыгар. Онтон олоххо тардыһыы оннооҕор ѳссѳ күүстээх уонна күндү. Олох хас биирдии киһиэхэ атын-атыннык дьайар суолу бэлэмниир быһыыта, атына диэн арай эн, ону тус бэйэҥ тулуйан дуу, кыайан дуу бэриллибит биэтэккэр, ааттаммыт аартыккар дабайан тахсыахтааххын. Эдэркээн Гоша уол оннук ыччаттартан туох да уратыта суох курдуга, эдэр мэник-тэник саас кимиэхэ дьолу, кимиэхэ эппиэтинэһи, кимиэхэ үөрэҕи, кимиэхэ умнуллубат бастакы тапталы, онтон бу уолчааҥҥа соруйан курдук ыар түгэни тосхоппута. Эдэр саас уолҕамчытыттан тахсыбыт, көннөрүллүбэт иэдээн үйэ саас бэлиэ хаалларбыта. Ол баттыкка баттатан хаалыаҕын, олох бэйэтэ тилиннэрбитэ. Айар кута имнэнэн, суруйар дьоҕур оҕо эрдэҕиттэн баар буолан, ол эйгэ мээнэ сыппатаҕа, бастаан  ис санаа буолан уолчааны саататара, онтон сыыйа илиискэ түһэриллэн айымньыга кубулуйан испиттэрэ…

Улаханнык эчэйбит уолчаан, олус өр өйө суох сыппыт кэмигэр, түүнүн айыылара арыаллаан уһугуннараллара билигин санаатахха мээнэҕэ буолбатах эбит. Күнүһүн утуйар дуу, өйүн сүтэрэр дуу икки ардынан сыттаҕына, араас санаалар булумахтанан, түүн киһи аймах утуйар уоскулаҥ кэмигэр иһийбит чуумпуга, уолчаан хараҕын аһан уһуктан кэлэр эбит эрээри, бу буола турар олоххо  толкуйунан кыттыһар кыаҕа суоҕа…уһугуннаҕын аайы хараҥа түүн бүрүүкээн турара..Тоҕо оннук эбитин билигин да муодарҕыыр.

Сыллар бииртэн биир ааһа сырсан, өрүс сүүрүгүрэр хайысхатыныы устан, уолчаан улаатан, ситэн-хотон, син орто дойду аналынан олоҕун олорон, эр киһи аналынан аҕа аатын ылан, күн бүгүн сыаллаах-соруктаах саас сааһынан аргыый айанныыр. Олох кэрчик кэмнэрэ бэйэлэрэ бэлиэлээхтэр, ол курдук орто омурҕан бу номнуо тиийэн кэлбит, саха саарынан бу кэмҥэ олорбут кэмин син кыралаан да буоллар чөкөтүнэр, сааһыланар сааһын биир өрүтэ буолар.

Мин бүгүн эһиэхэ сэһэргиир киһим, олоҕу атыннык анааран, айылҕаттан  суруксуттуур, олоҕун бүтэр уḩугун көрөн турдаҕына, Дьылҕа тойон бэйэтэ быа быраҕан быыһаан таһаарбыт киһитэ Егор Гаврильевич Федоров-Долун. Кини Хаҥалас улууḩун Улахан Аан нэḩилиэгэр 1971 сыллаахха тѳрѳѳбүтэ. Түѳрт кинигэ ааптара, фотограф, предприниматель, публицист-суруйааччы, общественник, «Эрэл-Надежда» республикатааҕы инбэлииттэр тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэлэ, “Айар Кут” литературнай Сойууḩу тѳрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ..  

Хас биирдии киһи бу олоххо тэлбит суоллаах, ол ыллыгын устун хайдах ааспытын туоһулуур кэрчик сэһэннээх буолар. Егор Гаврильевич уратыта, суруйар айымньыларыгар олоххо буолбут чахчы түгэннэри дьоҥҥо-сэргэҕэ тыктарар дьоҕура буолар…

Егор Гаврильевич –Долун  үлэтин-хамнаһын туһунан сырдатыылары республика хаһыаттарыгар «Саха сирэ», “Забота-Арчы”, «Өлүөнэ Очуостара», Киин куорат, Туймаада хаһыаттарыгар суруйан тураллар. Ол эрээри, биһиги бу  «Айар кут» саҥа медиа-сурунаал балаһатыгар, айымньыларын уонна кини олоҕуттан сырдатыаҕы баҕарыллар. Оскуола эрдэҕиттэн айар абылаҥҥа ылларбыт уолчаан кыра да буоллар бастакы сэмэй холонуулара, «Бэлэм буол” хаһыакка, “Хараҥа хос” рубрикаҕа тахсыталыыр эбит. Онтон сыыйа улаатыыта мүччүргэннээх сырыылары суруйар баҕа санаата күүһүрэн, сытыы сюжеттаах кэпсээннэри суруйарга холонор.

Егор Гаврильевич,  мүччүргэннээх кэпсээннэри суруйар санаа туохтан үөскүүрүй эһиэхэ?

Бу диэн чопчу этэр кыаҕым суох эрээри, оҕо эрдэхпиттэн омук суруйааччыларын сэҥээрэр этим, ол-бу сэһэннэри, дьиҥнээх түгэннэри истибиппин суруйар баҕам күн-түүн улаатан иһэр курдуга. Ол курдук бастакы  «Хопто хаһыыта» кинигэбэр үгүс персонажтара дьиҥ олохтон, бэйэм түбэспит түгэннэрбинэн тиһиллибит кинигэ буолар. Үһүс  кылааска сылдьан, «Робинзон Крузо мүччүргэннээх сырыылара” диэн айымньыны сахалыы тылбааһын ааҕан баран, хайдах эрэ мүччүргэннээх быһыыны суруйар баҕа олохсуйбута диэхпин сөп, онтон улаатарым саҕана биир кэмҥэ Мопассаны бобо сылдьыбыттаахтара. Ону мин, бу туохтаах кинигэни боболлоруй дии санаан, туох кистэлэҥнээҕин билээри, бу француз суруйааччытын бары томун барытын аахтаҕым үһү. Уонна туох да оннук ынырык баарын  булбатаҕым.. онтон сыыйа суолум арыллан бастакы кинигэм таҕыста, итиннэ киирбит кэпсээннэрим хомуурунньуга үксэ сюжеттара олохтон ылыллыбыттара…».

Бу «Хопто хаһыыта” кинигэ чахчы биир тыынынан ааҕыллар, онно уон биир кылгас-кылгас тэттик кэпсээннэр киирбиттэр. «Лара кыыс дьылҕата», «Хопто хаһыыта», “Бүтэḩик эргиир” кэпсээннэрэ үгүс киһини уйадыппыттара. Бу “Хопто хаһыыта” кэпсээҥҥэ олоҕуран режиссер Аркадий Новиков киинэ устубута эмиэ үгүс киһи болҕомтотун таппыта, дьон кутун аймаабыта.

Читайте также:  Ньурба оһуокайа: бэҕэһээ уонна бүгүн

“Бүтэһик эргиир” кэпсээнин тула ырытыһыыны Нам оскуолатын улахан кылаас оҕолоро, ГАИ уонна сокуон үлэḩиттэрэ кыттыылаах ааптары кытта аһаҕастык кэпсэтэн, көрсөн тураллар. Бу үтүө холобур уонна суруйааччы ааҕааччыны кытта ситимэ, алтыһыыта… Дьиҥнээх олох туоһута бэйэтинэн сэһэргиирэ, бу улаатан эрэр оҕолорго иитии биир көрүҥэ, сабыдыала.

Лаара кыыс дьылҕата. Бу доҕорун кѳрдѳḩүүтүнэн суруллубут олоххо дьиҥ буолбут түбэлтэни, ааптар тугу да кистии барбакка аḩаҕаḩынан кѳрдѳрбүт. Манна суобастарын сүтэрбит ыччат дьон, эдэркээн кыыс олоҕун күүс ѳттүнэн(насилие) алдьатыылара ойууланар..

Бу бастакы кинигэ күн сиригэр аан бастаан бэчээттэнэн 2014с. “Бичик” кыһатыгар тахсыбыта. Салҕыы иккис кинигэтэ, историческай хабааннаах «Бэчиэкэн баатырдара» 2016с. күн сирин көрбүтэ. Бу кинигэ кэрчик кэпсээннэртэн тутуллар уонна ааптар оҕо эрдэҕинээҕи сылларын санаан, оҕо сааһын доҕотторугар анаабыт бэртээхэй кинигэтэ, эмиэ бэйэтин ааҕааччыларын булбут айымньы. Егор Гаврильевич бэйэтэ кэпсииринэн бу айымньыга проза бары арааһыттан барытын киллэрдим диир. Ол курдук историческай, көр-күлүү, мүччүргэннээх быһылааннаах, очерка, публицистика барыта баар. Бу сэһэнин ааптар оҕо сааһын доҕотторугар Бэчиэкэнэстэргэ аныыр. Оччотооҕу кэм үлэтэ-хамнаһа, от үлэтигэр тыа оҕото миккиллиитэ, бу сэһэн автобиографическай хабааннааҕа көстөр, тыла –өһө судургута, суруллубут истиилинэн ааҕааччыны сэҥээрдэр уратылаах эбит.

Егор Гаврильевич, ол эрээри эн бу хаһан барытын баттаһан, кинигэ суруйа охсоҕун, бастаан билэрбинэн хаартыска салона үлэлэтэр этиҥ дии быһыыта?

Аа, ол дьарыкпын оҕо эрдэхтэн сөбүлүүрүм, ол саҕана фотоаппарат диэн билигин курдук киһи аайы суоҕа. Ол да буоллар, оччотооҕу оҕолор бары фотоаппарат диэни сэҥээрэр дьон этибит. Оскуола эрдэхтэн хараҕым таптыы, бэлиэтии көрбүтүн түһэрэбин. Онтон кэлин  фотосалон арыйан үлэлэтэ сылдьыбытым. Онтукам сѳптѳѳх миэстэм суох буолан тохтоон турар. Билигин  кинигэ бэчээттиир кыра мини –типография арынан  үлэлиибин. Бу үлэм сыала хайысхата, саҥа тахсан эрэр айар дьарыктаахтарга кѳмѳлѳḩѳн хоһооннорун, кэпсээннэрин сырдыкка таḩаарабын, ол аата дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатааḩын диэн буолар. Үлэм быыḩыгар бэйэм айымньыларбын тиэрэ-маара тутабын..”

Айар киһи уратылаах дуо…Мин санаабар айар киһи көстүбэт уратылаах. Тоҕо көстүбэт диэххит.. Айар үлэ диэн сындааһыннаах сылаалаах үлэ, көрдөххө кумааҕыны түүннэри-күнүстэри хачыгыратар, кумааҕынан тамнааттанар, күнү күннүктээн олорон эрэ ама суруйумуна диэччилэр да бааллар.  Ол эрээри доҕоттор, айар үлэ бу бэйэ санаатын кытта охсуһуу, мөккүөр, кутулла турар таһымныыр тыллары сааһылааһын, көстөн кэлэр уобарастары тилиннэрии, ааспыты анаарыы…Айар үлэ — сындааһыннаах үлэ. Үлэлиир сүрэхтээх киһи суруйар, санаа балысхан таһымын сатаан тутар киһи суруйар. Айар үлэ эппиэтинэстээх үлэ. Ааспыты, уруккуну бу билигин баардыы ахтан-саныы олорон суруйуу, биир да киһини умнубакка, көтүппэккэ ол кэрэ кэм тэтимин эргитии бу улахан сыраттан, үлэттэн тахсар. Ааҕааччы, эн кинигэ кыратын, чарааһын отой көрүмэ, илдиьирийбит, саһарбыт илиистээх буоллаҕына олох булгу ылан аах… Суруллубут үлэ кинигэ буолан таҥыллан, суруллан ааҕааччыга кэрэ сэбэрэлээх тахсара бу биир суол, онтон хайдах ааҕааччыга тиийэрэ, онно тиийэн суруллубут айыллыбыт кутун тилиннэриитэ атын суол.

Ол курдук кэпсээнтэн кэпсээн, дьиҥ олох умнуллубат кистэлэҥнэрэ үгүстэр. Егор Гаврильевич өссө биир дьикти ааттаах, кутталлаах-мүччүргэннээх «Сиэмэх куоскалар” диэн ааттанан кэпсээннэртэн таҥыллыбыт кинигэтэ ааҕаачыларга тарҕанна. Бу кинигэ ааспыт сылга бэчээттэммитэ, ол эрээри аҕыйах экземпляр,  ааҕааччыны олус умсугутар сюжеттааах айымньы,

Егор Гаврильевич, тоҕо ити суруйууларыҥ үксэ, кутталлаах, мүччүргэннээх түгэннэри кэпсииллэрий?

Читайте также:  Ини - бии Василий уонна Егор Алексеевтар Ньурба хапсаҕайыгар анал бириистэрэ

«…Ити түгэннэри оҕо сылдьан, улаатан да баран  үксүн истибит кэпсээннэрим. Биһиэхэ саха литературатыгар улахан омуктар курдук кутталлаах, хааны күүркэтэр хабааннаах айымньылар суохтарын кэриэтэ, классикаҕа аҕыйах баара биллэр, ол эрээри итинник суруйуу биир өттүнэн туһата ыччат билигин итинниктэри тоҕо эрэ ааҕар, омук суруйааччыларын үгүс кинигэлэрэ жанра мистическай, фантастика  хабааннаах, ол эрээри мин суруйар уратым чахчы буолбуту сырдатыы онно сиэрбит-туоммут кистэлин сыһыаран ыччакка, билиҥҥи орто саастаах, кырдьаҕас да ааҕааччыларга үөрэтэн тиэрдии….” –ааптар этэрэ оруннаах.

Эдэр оҕотук санаатыгар алҕас туттан,  улахан аварияҕа оһолломмут уол хас эмэ ый өйө-төйө суох сытан, түүҥҥү эрэ өттүгэр уһуктан ыларын,  тоҕо эрэ көстүбэт эйгэни кытта ситимнии санаатым. Уол оһоллонуутуттан быраастар тыыннаах хааларын саарбахтаабыттарын кэмигэр, кини дууһата, өйө-санаата ханна сылдьыбытын ким билиэҕэй. Олордон испит кыыһа оһоллонон, бу орто дойду олоҕуттан эдэркээн сааһыгар туораабыт. Ол аһыыта, айманыыта төһөлөөх ыар баттык буолан тууйуллан, эдэр киһи олоҕор өрүттүүтүгэр, аны хаампат буолбут иэдээнэ үгүс элбэҕи толкуйдаппыт буолуохтаах. Өлүү уонна олох күүстэригэр хайатыгар барарын мөккүөрдээх түгэнигэр, олох бэйэтэ быыһаабыт буолуон сөп, ол төлөбүрэ уонна махтала кистэнэ сылдьар араас үһүйээннэри, сэһэннэри бу орто дойду дьонугар сырдатыы буолуо дии санаатым…

Егор Гаврильевич сүрдээх күүстээх санаалаах, бэйэтин курдук кыаммат дьоҥҥо өй-санаа, тылынан күүс –көмө оҥороро тус бэйэтин холобура диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Олоххо ситиһии, түһүү-тахсыы холобура үгүс, олортон бу биирдэстэрэ Долун буолар. Кыаммат араҥатын таба өйдөөн, кинилэргэ эрэ анаан, государствоттан биир харчыны көрдөөбөккө, бэйэтэ үлэлээн-хамнаан, туруоруммут санаатын ыһыктыбакка, кыаҕа суохтарга кыах биэрэр сыалтан реабилитационнай, кыамматтарга сайыҥҥы сынньанар-туристическай “Еланка” диэн ааттаах сынньанар сирдэрин оҥорон арыйан үлэлэтэр. Бу «Еланка» туристическай базаҕа кыаммат дьон, аймахтарын, оҕолорун, доҕотторун кытта өрөбүллэригэр, уоппускаларыгар кэлэн сынньанар сирдэрэ. Манна кэлэн сайын саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сөтүө, балыктааһын, отоннооһун, айылҕаҕа сынньалаҥнарын атаараллар. Билигин номнуо сотору суол арылынна да кэлээри ыйыталаһа олороллор диир ааптар. Ол сылдьан суруйар, айар куттаах дьонун өйөөн хоһооннорун, кэпсээннэрин кинигэ оҥорон биэртэлиир. Долун  бу  үлэтин саамай сүрүн үлэм диэн ааттыыр. Чахчыта да оннук, дьон туһугар ханнык да үлэни ыыт, тэрий барыта туһааннаах, олус наадалаах үлэлэр.

Егор Гаврильевич, дьоҥҥо ханнык хаачыстыбаны ордороҕун?

“Дьоҥҥо үтүө, аһаҕас быһыыны ордоробун. Албынныылларын олох сөбүлээбэппин. Ол төрөппүттэрбит иитиилэрэ буолуо дии аныыбын. Наһаа өйдүүбүн, аҕам миигин өрүү “олох барыларыттан ураты оҕоҕун” диэбитин саныыбын. Тоҕо итинник диэбитин билигин да өйдөөбөппүн. Бииргэ төрөөбүт сэттиэбит, онтон мин төрдүс оҕобун. Билигин улахан сыалым-соругум оҕолорбун атахтарыгар туруортаан, үтүө дьон буолалларыгар көмөлөһүөм диэн. Күн-дьыл олус түргэнник ааһар, киһи тугу да баттаспат курдук кэм. Ол эрээри үлэ ыытабыт, маны сэргэ Валерий Никифоров- Суор Уола диэн председателлаах “Айар Кут” диэн тэрилтэлээхпит. Хас нэдиэлэ аайы араас тэрээһиннэргэ кыттабыт, кинигэ презентацияларыгар сылдьабыт. Аны туран фашисткай Германияны кыайыы 75 сылыгар анаан «Бабий яр” –диэн  кинигэттэн быḩа тардыыларын тылбаастаатым. Бу быйыл кыайыыны тоḩуйа ааҕааччыга сахалыы тылынан тахсыахтаах»

Киһи анала олоххо, киһи анала олоҕу сайыннарыыга, киһи анала олоххо бэйэтин миэстэтин булунууга. Оннук бэйэтин дьылҕатын бас билбит, бу олохтон дуоһуйа тыыммыт, дьоҥҥо элбэҕи туһалаабыт киһи  бэйэтин дьоллооҕунан ааҕыныан сөп буолуо.

Айар дьоҕур, суруйар талаан бу айылҕа бэлэҕэ, айыылартан  көстүбэт эйгэни ситимниир, дорҕоон аргыстаах үлэ. Егор Гаврильевич –Долун, олоххо тардыһыыта күүһүттэн, биир бигэ санаалааҕыттан бу үгүс элбэҕи ситистэҕэ. Манна барытыгар, бу ситиһиилэригэр, баҕа санаата туолуутугар муҥура суох махтанар өйөөбүт уонна өйдөөбүт киһитигэр кэргэнигэр Мотрена Петровнаҕа…Айар киһиэхэ хаһан да үчүгэй эркин кэргэн күүһэ, көрүүтэ, көмөтө улахан айымньылар саҕыллар кыымнара буолар.

«Түргэн элбэх харчыга умсугуйуу баар буолбутутуттан киһи ардыгар хараастар, литератураҕа ырытыы суоҕа толкуйдатар. Ол эрээри атын дойдулартан тэҥнээн көрдөххө Саха сиригэр бэйэ тылынан ааҕыы баар, ол иһин кинигэлэр бэчээттэнэр буоллахтара. Биḩиги Сахалар атын омуктартан быдан сайдыылаахпыт, быдан ѳйдѳѳхпүт, онон киэн туттуохтаахпыт!-диэн Егор Гаврильевич –Долун кэпсэтиитин түмүктүүр.

Айар тыын, айар кута көмүс ардахтыы суккуллан, үтүө күүстээх айымньылар сурулла турдуннар диэн баҕа санаабын ааптарга, кини киэҥ үлэтигэр баҕарабын!

Суруйда — Хотойук Айгыына Бээрийэ Кыыһа