Биһиги бары биир кэрчик кэмҥэ олоробут, ол да буоллар хас биирдии кэрдиис кэм тус-туспа буочардаах, туох эрэ ирдэбиллээх, үөрэхтээх буолар. Билиҥҥи кэм — сүүрбэ биирис үйэ саҕаланыыта, биһиги дойдубутугар олорор урукку сэбиэскэй былаас ииппит оҕолоро хапытаал үйэтигэр хайдах хаамалларын, сайдалларын көрдөрөр. Ааспыт үйэ 80-90-с сылларга Россияҕа буолбут уларыйыылар аан дойду дьонун санаатын тосту уларыппыттара биллэр, урукку модун судаарыстыба ССРС оҥкула эстэн-ыһыллан саҥа олох оҥоһуллубута, ити көстүү социалистическай дойдуларга “перестройка” диэн ааттаммыта. Бүгүҥҥү кэпсэтэр дьоруойум “АЙАР КУТ» сурунаал литературнай редактора Лена Толстоухова хайдах олоҕу кытта тэҥҥэ уларыйсыбытын туһунан мин ыйытыыларбар хоруйдуур.
— Дьэ эрэ, Лена, кэпсэтиибитин оҕо сааскыттан саҕалыах.
— Мин аҕам ийэтин өттүттэн дойдутугар Ньурба Чуукаарыгар төрөөбүтүм. Онтон икки саастаахпар Ньурба Малдьаҕарыгар аҕам оскуола директорынан ананан көспүппүт. Инньэ гынан, оҕо сааһым Марха өрүс үрдүгэр турар баай-байылыат, олус кэрэ айылҕалаах Малдьаҕарга ааспыта. Ийэм Мария Федоровна Николаева оскуола интернатыгар воспитателинэн, онтон кэлин алын кылаастарга учууталынан, үлэлээбитэ. Перестройка сылларыгар Тэрис үөрэҕинэн “Кыыс Куо” уонна национальнай культура предметтэрин оҕолорго үөрэппитэ. Онон төрөппүттэрим иккиэн учууталлар. Бастакы кылааска киирэрбэр аҕам Николай Егорович Илларионов олохтоох Сэбиэккэ бэрэссэдээтэлинэн быыбардаммыта. Төрөппүттэрим оҕо эрдэхпиттэн сиэрдээх, эҥкилэ суох гына ииппиттэрэ. Сэбиэт оҕото буоллаҕым дии, онон туох да сыыһаны оҥоруо суохтаахпын. Бары соругу, дьыаланы биир биэс тыла суох толорор, илиитин өрө ууна сылдьар оҕо этим (күлэр). Оннук улааппытым.
— Аҕаҥ салайар үлэлээх киһи тыйыс этэ дуо?
— Сорох дьон оннук дииллэр гынан баран, биһиэхэ дьиэ кэргэҥҥэ отой сымнаҕас, күлүүлээх кэпсээннээх, сэргэх сэһэннээх этэ. Үлэтигэр сырыттаҕына ийэм куттааччы: «Аҕаҕытыгар этиэҕим, сэрэниҥ» диэн, ону биһиги син-биир мөҕүллүбэппитин билэр буоллахпыт дии. Итиэннэ убайбынаан Мишалыын уонна табаарыстарбытыныын онто да суох бырыкааһы оҥорбот оҕолор этибит — октябреноктар, пионердар, комсомоллар буоллахпыт дии.
— Ийэҕин оҕо эрдэххинэ хайдах этэй диэн өйдүүгүнүй?
— Наар үөрэнэн тахсарын өйдүүбүн. Сайын аайы үөрэххэ барара: Бүлүү педучилищетыгар, онтон Магадаҥҥа пединститутка. Отой кыра эрдэхпитинэ сайын аайы суох буолааччы. Онтон кэлэригэр кэһии бөҕө буолан кэлээччи. Убайбынаан саамай күүтэрбит саҥа пластинкалар этэ — остуоруйалар, ырыалар. Кини биһигини ыллыырга, үҥкүүлүүргэ, саҥаттан саҥаны баһылыырга бэйэтинэн холобур буолбут эбит диэн көрөбүн билигин. Уонна ис бэрээдэккэ үөрэппитэ олохпор олус туһалаабыта.
— Оҕо сааскын хайдах саныыгын?
— Олус чаҕылхай, саамай дьоллоох кэмминэн ааҕабын. Сайын аҕам үлэтигэр барарыгар биэс лиитэрэлээх көстүрүүлэҕэ борщ буһаран барааччы, ону кытта арыы собуотуттан аҕалыллыбыт толору бидон мип-минньигэс сүөгэй баар буолааччы, ону киирэ-тахса миигиттэн биир сыл аҕа убайбынаан Мишалыын мотуйабыт. Таһырдьа чугастааҕы оҕолорбутунуун хампаанньалаһан оонньуубут, чэ, быһаччы эттэххэ көҥүл-ырай олоҕо. Ол саҕана биһиги оскуолаҕа убайбынаан барар сааспыт туола илик. Дэриэбинэ оҕолорун кытта күнү күннүктээн «Тимур хамаандата» буолан оонньоон тахсааччыбыт – кырдьаҕастарга көмөлөһөөччүбүт, арыт күүспүтүнэн (күлэр). Наһаа иллээх этибит. Ол хамаанда оҕолоро бары бииргэ дьааһылаҕа, онтон детсадка сылдьыбыппыт, ол кэннэ оскуолаҕа бииргэ үөрэммиппит.
— «Тимур хамаандата» сибээскитин төһө тутаҕыт билигин?
— Тутан бөҕө буоллаҕа. Алексей Николаевич Тихонов Ньурбаҕа «Байар» тэрилтэ салайааччыта, чугас доҕорбут оҕо эрдэхпититтэн. Киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук үһүөн индеецтэр тустарынан кинигэ ааҕан баран “Үйэ-саас тухары доҕордуу буолуохпыт” диэн мэктиэлэммиппит. Убайым уолаттары кытта алтыһар, мин онно саппай уопсааччы, барытыгар тэҥҥэ сылдьыһар этим. Ити ийэм үөрэппит кылааһын оҕолорун кытта, пионер эрдэхпинэ этэ. Малдьаҕар бэйэтэ да кыра нэһилиэк, онон бары бэйэ-бэйэбитин чугастык билсэр этибит. Дьүөгэлэрим араас сиргэ олороллор: сорохтор Дьокуускайга, сорохтор Ньурбаҕа. Барыларын кытта сибээһи тутабын. Билигин көрүстэхпинэ аймахтарбын көрсөр курдук үөрэбин, истиҥник саныыбын.
— Ордук уолаттары кытта тапсар быһылааххын кэпсииргиттэн иһиттэххэ?
— Оннук, уолаттары кытта. Кинилэр судургулар. Кыргыттар буоллаҕына хаппырыыспыт, мунньараҥныырбыт ханна барыай (күлэр). Оттон мин майгыбынан уоллуҥу этим, куоталаһарбын, лапта, “хапытаан” оонньууну сөбүлүүрүм, хамаандалыырбын астынар этим.
— Оскуолаҕа, биллэн турар, “биэскэ” үөрэннэҕиҥ?
— Ахсыс кылааһы бүтэриэхпэр диэри “биэһинэн” үөрэммитим. “Экран успеваемости” диэн баар буолааччы кылааска, онно сэдэххэ “үһү” эбэтэр “иккини” ылан кэбистэхпинэ, дьэ, оҕолор күлүүлэригэр барарым, санаабар оскуола барыта ол туһунан кэпсэтэр курдуга. Онно кыбыстан бөҕө буолабын.
— Комсомолга сылдьан активистка буолуохтааҕыҥ буолуо?
— Активистка бөҕө, ырыа-үҥкүү да буоллун, сценка да буоллун, барытыгар кыттан иһэр этим. Дружина бэрэссэдээтэлэбин, туйгун үөрэҕим иһин Крымҥа “Артек” лааҕырга баран кэлбитим. 7-8 кылааска үөрэнэ сылдьан кылааһым кыргыттарынаан араас тэрээһиннэри оскуолаҕа тэрийэрбит, мин сценарий суруйарбын өйдүүбүн. Тематическай биэчэр тэрийэр буоллаххына учууталларбыт булгу сценарийдаах эрэ буоллаҕына көҥүллүүр этилэр. Биһиги ону 13-14 саастаах кыргыттар дьиҥэ үҥкүүлүүр, дискотекалыыр баҕаттан биэчэрдэри тэрийэргэ үөрэммиппит. Үҥкүү иннинэ булгуччу тематическай киэһэ кыра лекциялаах тэриллиэхтээҕэ.
Кылааспыт салайааччыта Николай Дмитриевич Данилов саха тылын учуутала этэ, онон хоһоон суруйарга, сахалыы хоһуйарга үөрэппитэ, туох баар бырааһынньыктарга оҕолору бэйэбитин хамсатара, билигин ону махтана саныыбын.
— Ахсыс кылаас кэннэ ханна үөрэнэ барбыккыный?
— Саха университетын иһинэн физико-математическай оскуола баара, билиҥҥитэ республиканскай лицей-интернат. Анкета толорон ыыппыппар билиилээх диэн талан ылбыттара. Ол ааҕарым элбэҕиттэн. Ааҕарбын ол саҕаттан олус сөбүлүүбүн, нэһилиэк библиотекатын кинигэлэрин ыарахаттартан уратыны барытын кэриэтэ аахпытым. Саамай ааҕар оҕолор биир саастыылаахтарга Маша Филиппова, Алеша Тихонов, убайым Миша уонна мин этибит. Үчүгэй кинигэ былдьаһык буолааччы. Ааҕан баран бэйэ-бэйэбитин кытта тугу аахпыппытын кэпсэтэр, ырытар этибит. Библиотекарбыт Маргарита Ивановна Самсонова былдьаспатыннар диэн хас биирдиибитигэр кинигэлэри кээмэйдээн ууран кэбиспит буоларын бу курдук өйдүүбүн.
— Ханнык кинигэлэри сөбүлээн ааҕааччыгыный, таптал туһунан дуо?
— Мүччүргэннээх сырыылардаах айымньылары сөбүлээн ааҕар этим: “Дети капитана Гранта” , “Капитан Немо” Жюль Верн, “Затерянный мир”, “Вокруг света за 80 дней” Артур Конан Дойль, “Бронзовая птица” Анатолий Рыбаков айымньыларын олус сөбүлээн аахпытым. Улаатан баран Артур Конан Дойль “Записки Шерлока Холмса” кинигэни хаттаан аахпытым, олус судургу тылынан суруллубут эбит. Оттон оҕо сылдьан ааҕарбар отой атыннык ылыммытым. Тугун сөбүлээбиппиний диэтэххэ, ааҕа олорон өйбөр барытын ойуулаан көрөр эбиппин. Айымньынан оҥоһуллубут киинэни кинигэтигэр тэҥнээбэппин. Кинигэ ааҕар үчүгэйэ диэн: уруккуну, саҥаны билэҕин, персонажтары кытта тэҥҥэ олох олороҕун, кэпсээн тугунан бүтэрин күүтэҕин.
— Тыый, аатырбыт Ливанов уонна Соломин оруолларын сөбүлээбэтэҕин дуо?
— Киинэ артыыстара, биллэн турар, үчүгэйдэр, ол эрээри бастаан көрөн баран Виталий Соломины оруолугар барсыбат дии санаабытым. Ватсоны отой атыннык ойуулаан көрөбүн. Кини саллааттыы судургу майгылаах, кэтэх санаата суох. Кинини мин бэйэм курдук саныырым, чопчутук эттэххэ тоҕо эрэ мин курдук буолуохтаах дии саныыр этим (күлэр). Тоҕо диэтэххэ сурулларынан Шерлок таабырын герой, дьон билбэтин билэр, холбоон-ситимнээн таһаарар, онтон Ватсон ааҕааччы курдук көннөрү киһи. Мин ити айымньыга Шерлок Холмс курдук буолуохпун баҕарар этим. Кини сатыырын сатаабыт, билэрин билбит киһи дии саныырым.
— Саҥа оскуолаҥ, РФМШ олоҕор төһө түргэнник үөрэммиккиний?
— Малдьаҕар оскуолатыгар бастыҥ кэккэҕэ сылдьыбыт оҕо республика араас муннугуттан кэлбит туйгун үөрэнээччилэр ортолоругар түбэстэҕим дии. Уопсай тылы түргэнник булбутум, билиҥҥээҥҥэ диэри доҕордоһобут. Спецоскуола үөрэҕэ көннөрү оскуола киэниттэн атын, программата дириҥ этэ. Бэйэҥ кыһаллан үөрэммэтэххинэ ким да ньээҥкэлэспэт, үөрэнэҕин эбэтэр суох. Биир өттүнэн ити олус үчүгэй, эппиэтинэстээх буоларга үөрэппитэ.
— Ити сылдьан туох идэни ылыаххын баҕарарын биллибитэ дуо?
— Суох. Оскуола үөрэнээчитин санаата сотору-сотору уларыйар буоллаҕа. Дьиҥэ дьонум кырабыттан үөрэххин тал дииллэр этэ (күлэр). Хеопс пирамидатын туһунан кинигэни ааҕан баран иероглифтары сыл кэриҥэ бэйэм үөрэппитим уонна египтолог буолуохпун баҕарбытым. Онтон Джеральд Даррел кинигэлэрин ааҕан баран, аны зоолог буолбут киһи дии санаабытым, минераллары уонна дьиҥнээх алмаастары Амакинка музейыгар көрөн баран геолог буолуохпун баҕарбытым. Таланда үрэҕэр икки сайын археологтар, кэргэннии Мочановтар кэлэн үлэлии сылдьыбыттара, кинилэр кэпсээннэрин истэн, археолог буолуохпун санаталаабытым. Гаврил Колесов гастролга кэлэ сылдьан биһиэхэ хонон ааспытыгар, кини кэпсээннэрин, хараҕа чаҕылыйарын көрөн, ымсыыран, артыыс буолуохпун баҕарбытым. Ол курдук, санаам уларыйа сылдьара. Онтон онус кылааһы бүтэрэрбэр СГУ-га биолого-географическай факультетка биолог идэтин талбытым уонна туттарсан киирбитим.
— Университекка үөрэнэ сырыттаххына «перестройка» кэмэ этэ, ол саҕана өй санаа уларыйааһына студент аймахха төһө биллэр этэй?
— Алын кылааска үөрэнэ сылдьан «Америка куолаһа» биэриини алҕас, дьоммут суоҕар, радионы талкыйа олорон холбообуппутун өйдүүбүн. Арай эр киһи куолаһа Сэбиэскэй Сойуус оҥкулун түөрэн кэпсиир «Брежнев этот старый…, неужели люди не понимают» — иҥин дэтэлиир. Биһиэхэ сэбиэскэй оҕолорго ити биллэн турар соһуйуу-өмүрүү этэ, аллараа дойду куолаһын курдук ылыммыппыт. Онтон киэһээ дьоммут кэлбиттэригэр кэпсээбиппитигэр биллэн турар, истэрбитин боптохторо дии.
“Перестройка” саҕана СГУ-га студенныы сылдьан, биһиги курс оҕолоро «Научный коммунизм» диэн госэкзаментан аккаастаммыппыт. Сурук суруйбуппут, ис хоһооно: «ССРС диэн дойду суох, онон коммунизмҥа сирдиир “научный коммунизм” диэн предмет суох, онон суох предмекка экзамен туттарбаппыт” — диэн этэ. Ректорат сурукпутун ылынан, экзамен туттарбатахпыт. Биһиги ити уларыйыылары, коллективынан санааны суруйууну, ол саҕана оонньуу курдук көрөр этибит. Кэлин, үлэлии барбыппытыгар дойду эстэригэр ас-таҥас, хамнас, бэрээдэк суох буолбутугар, дьэ, көрдүбүт тугу сүтэрбиппитин. Биһиги көлүөнэ политикаҕа соччо сыһыана суох курдук сылдьыбыппыт. Булан-талан үлэлээн оҕолорбун ииппит, улаатыннарбыт киһи диэн эрэ этэ, сирэр-талар диэни билбэтэхпит, барытын ылсан үлэлээн сырыттахпыт. Онон бэйэм саастыылаахтарбын дьиҥ үлэһит куттаах дьон диэн сыаналыыбын.
— Үөрэнэ сылдьан Сэбиэскэй интернациональнай санааҕа иитиллибит киһиэхэ катокка буолбут быһыы-майгы эйиэхэ хайдах дьайбытай?
— Биһиги көлүөнэ — октябренок, пионер, комсомол буола сылдьыбыт оҕолор билигиҥҥи ыччаттан отой атыммыт диэн көрөбүн. Биһиги интернациональнай иитиини кытаанахтык барбыппыт. Омугунан арахсыы суох буолуохтаах, бары тэҥмит, бары бииргэ сомоҕолоһон бэйэ-бэйэни өйөнсөн, көмөлөһөн олоруохтаахпыт диэн саныырбыт, ити сэбиэскэй социализмы тутар идеологияҕа умньанан улааппыт эбиппит диэн көрөбүн. Ити куһаҕан буолбатах, оҕо инникитигэр эрэллээх, иһигэр итэҕэллээх буоларыгар саамай сөптөөх диэн көрөбүн. Билигин хапытаал, харчы салайар үйэтигэр биһиги быыпсай пионердар, комсомоллар эйэлээхпитин тута сылдьабыт, ол гынан баран араас албыннатыыга, сыыһа-халты туттууга да элбэхтик кииритэлээн ылабыт. Кэмэ оннук. Үчүгэйэ диэн биһигини куһаҕан уонна үчүгэй диэн араарарга үөрэппиттэрэ уонна суобас диэҥҥэ. Ол классическай иитиигэ киирсэр. Дьиҥэ, ити сылдьан саныыгын — дьиҥ суобаскынан ыйдараҕын дуу, биитэр өйгүнэн. Араас буолар эбит. Олох туларыыр эйгэҕин сааһылыырга бэйэтэ үөрэтэр, хас биирдии хардыыҥ төрүөтэ хайдаҕын ардыгар бэйэҥ да билбэккин, арыт билбэккэ да хаалаҕын.
Сэбиэскэй саҕана туох-баар саҥа, учүгэй барыта сыантыртан, Москубаттан кэлэр — телевидение, араадьыйа, музыка, нууччалыы киинэлэр, кинигэлэр, хоһооннор, открыткалар. Хаһыакка, сурунаалга нуучча тылынан космонавтар, геройдар, художниктар, артыыстар, учуонайдар, эҥин араас үчүгэй идэлээх, дьарыктаах, ситиһиилээх дьон туһунан суруйаллар, көрдөрөллөр. Кыра оҕо өйүгэр нуучча тыллаах диэн барыта сөптөөх, дьиҥнээх диэн саныыр этим. Ол иһин оннооҕор оҕо сылдьан тоҕо хас концерт аайы хомуска оонньуубут, оһуохайдыыбыт, чабырҕахтыыбыт дии саныыр этим. Киһи да күлэр уонна сонньуйар билигин.
1986 сыл сааһыгар СГУ катогар буолбут быһылаан мин курдук кытаанах иитиини барбыт оҕолору соччо таарыйбатаҕа. Ол саҕана, омугунан арахсыылаах охсуһуу буолбута диэн көрбөтөҕүм. Онно биһиги, бастакы курс студенткалара, ыбылы тоҥуохпутугар диэри күн аайы хаҥкылыыр этибит. Күлүгээн санаалаах, төрөппүттэрин көрүүтэ суох сылдьар Залог оҕолоро (омуктарынан бары нууччалар) катокка сылдьар студеннарга сабыта түһүтэлиир этилэр. Ону студеннар, биллэн турар, бэйэ-бэйэлэрин көмүскэһэллэрэ. Онтон биирдэ элбэх баҕайы оҕолор кэлэн кыргыттары кырбаатылар, онно уолаттар көмүскэстилэр. Охсуһуу бүппүтэ буолуо диэбиппит, аны өссө элбээн кэллилэр, аны сыаптаах, штакетниктаах. Улахан хааннаах охсуһуу буолбута, биһиги, дьэ, куоттахпыт дии! Тууйулла сылдьыбыт атаҕастаммыт санаа итиннэ ытыллан тахсан, студеннар түмсэн, эмискэччи миитиннээн, уулуссаларынан хаамсыы тахсыбыта. Милиция студент бөҕөнү хаайбыта, уолаттар дьылҕалара алдьаммыта. Ол саҕана ССРС ыһыллан эрэр кэмэ буолан, дьон тас бэрээдэгэр уопсайынан эмиэ ыһыллыы тахсыбыта. Мин дьүөгэбинээн ОКОД диэн бэрээдэги көрөр этэрээккэ суруттаран, хас субуота аайы Студгородокка дежурнайдааччыбыт. Биһиги дружинниктар ханнык да хамсааһыҥҥа кыттыа суохтаахпыт диэн кытаанах бобуулаах уонна өйдөбүллээх этибит. Онон ити каток быһылаанын туораттан эрэ көрөн билэбин.
— Тус олоххор эйигин «Лена ТВ”-га үлэлии сылдьыбыккынан билэбит. Телевиденияҕа үлэлээбит сылларгын билигин хайдах саныыгын?
— Телевидениеҕа үлэлии сылдьыбыт кэммин тус бэйэм күүскэ сайдыбыт кэмим, айар-тутар умсулҕаннаах олоҕум кэрэ кэрчигэ дии саныыбын. Манна мин хорсун буоларга, санаабын сатаан саҥарарга, суруйарга, дьону кытта кэпсэтэргэ, араас мероприятиелары тэрийэргэ, хамаанданан айарга, үлэлииргэ, бэйэни көрүнэргэ уонна да баһаам элбэххэ үөрэммитим. Айар көҥүл диэн бу үлэҕэ баарын онно билбитим. Уонна саамай үчүгэйэ диэн тыл, санаа уонна эҕэрдэ, алгыс күүһэ диэн баарын онно көрбүтүм. Дьоҥҥо үтүө санаа тиийдин диэн ис-сүрэхтэн үөрэ-көтө Эдуард Рудыхтыын эҕэрдэ ааҕарбытын өйдүүбүн. Эҕэрдэ биэрии тахсан бүппүтүн кэннэ ытык кырдьаҕас дьон оҕолоро махтана кэлээччилэр, «Отой сыппыт эбээбит (эһээбит) телевизорынан эҕэрдэни истэн туран кэллэ, аһыыр буолла, ыарыыта сүттэ» диэччилэр. Онно саха тылын уонна баҕа санааны, ис-сүрэхтэн эҕэрдэ күүһүн дьиҥнээҕин көрбүтүм. Тулалыыр эйгэ, дьиҥнээх олох ону көрдөрдөҕө.
10 сыл устата биир сиргэ үлэлээн, камера дьону “кыҥыыр” эрэ өттүгэр сылдьар буолан, дьиҥнээх олох миигин таарыйбат диэн испэр ыксыы саныыр этим. Олох араас эйгэтин, дьиҥнээх эмоциялары, атын сирдэри, олох араас өрүттэрин, билиэхпин-көрүөхпүн баҕараммын көҥүл устууга билиибин үрдэтинэ киэҥ эйгэҕэ тахсыбытым. Телевидениеттан уурайан баран Москваҕа дьиэ кэргэммитинээн көһөн барбыппыт. Бэйэм предпринимателлээн көрбүтүм, манна мин санаабын тэҥҥэ үллэстэр өйдүүр-өйүүр кэргэним Саша олус көмөлөспүтэ. Уонна биллэн турар, төрөппүттэрбит, бииргэ төрөөбүттэрим, табаарыстарым, оҕолорум өйөбүллэрэ баар буолан көҥүл, санаам хоту дайа сылдьыбытым, сылдьабын даҕаны. Билигин айар кукка киирэ сылдьабын: хаартыскаҕа түһэрэбин, суруйарга холонобун, мантралары ыллыыбын, тууйулла сылдьыбыт санааларбын таһаарабын. Астрологияны биһирээн үөрэтэбин, онтум олоҕу өйдүүрбэр, чэпчэтэрбэр, космоһы кытта сибээстиирбэр, атыннык көрөргө олус көмөлөһөр диэн көрөбүн. Дьон астрология өттүгэр ардыгар бэйэтэ көмө көрдүүр, онон көрүүбүнэн, билиибинэн үллэстэбин. Олоҕум бэйэтэ сулустары кытта кэмигэр уларыйа турар.
— Ханнык итэҕэли тутуһаҕын?
— Итэҕэл диэн. Итэҕэл киһини кынаттыыр уонна харыстыыр аналлаах. Маны хайдах да быһаарбаккын, итэҕэлгин бэйэҥ ис-сүрэххинэн көрдөөн булуоххун наада, эбэтэр, олох суола бэйэтэ итэҕэлгэ аҕалар. Урут Таҥара диэн суох диэн ииппиттэрэ пионер оҕо төбөтүгэр иҥэн хаалбыт эбит. Ол да буоллар, киһи өйүгэр батан киирбэт үһүйээннэри, кэпсээннэри, дьикти түбэлтэлэри, ойууннар, эмчиттэр тустарынан оҕо сылдьан биһиги бары олус кэрэхсээн кэпсэтэр этибит. Дьоммут сир, уот аһатыытын, аҕам бултуон иннинэ уонна бултуйан баран, Байанайын алгыһын туппутунан, окко киирэргэ-тахсарга, мас мастыырга Таҥараларын тутуһан сылдьааччы. Биһиги итини барытын итэҕэли кытта сибээстээх диэн санаабат этибит.
Миэхэ Айыыларым ыксаллаах кэммэр күүстэрин көрдөрбүттэрэ. Хараҥа дьайыы, ыарыы, хомолто түгэннэригэр итэҕэл күүһэ киһиэхэ уһуктар. Хас биирдии киһи тустаах кэмигэр маны бэйэтэ арыйар. Онон Айыыларым алгыстарын ыларбын, иҥэринэрбин олус сөбүлүүбүн, бу кэннэ айар-тутар санаам күүһүрэр, саҥа сүүрээн олохпор бэйэтэ кэлэр. Итэҕэл билиҥҥи олоххо сиэрдээх буоларга, дьону кытта биир эйэлээх олоҕу тутарга ыйар-кэрдэр, киһини сайыннарар аналлаах. Былыр, холобур, Европаҕа монахтар олоҕу кэтээн көрөннөр наука, искусство үөскүүрүн төрүттээбиттэрэ биллэр.
Мин араас итэҕэллээх дьоннуун тэҥҥэ алтыһабын, доҕордоһобун, бары үтүөнэн, кэрэннэн тыынан олорор дьон. Араас дойдуларынан сылдьан көрдөххө, итэҕэлтэн тутулуга суох дьон бары үтүөнэн, тапталынан, убаастабылынан олороллор. Олох араас буолар, түһүү да, тахсыы да баар, бу манна эн бэйэҥ ис туругуҥ хайдах буоларын, эрдэттэн оҥосто сылдьыахтаах эбиккин диэн саныыбын, маны араас практикалар күүһүрдэллэр. Холобур, духовнай учууталлар медитациялара, Рэйки, араас мантралар, йога көрүҥнэрэ, биитэр ритуаллар (араас итэҕэллэр киэннэрэ), сахалыы алгыстар, оһуохай, тойук, хомуска оонньооһун уо.д.а. Бу маннык дьарыктар төһөнөн былыргылар да, ис туруккун сырдаталлар, кэҥэтэллэр, санааҕын сайыннараллар, олоххун бэйэҥ ис күүскэр, санааҕар олоҕуран оҥосторгор тирэх буолаллар.
Сырдык идеала уонна сайдар идеята суох олоҕуҥ сыала суох, кураанах буолар. Сэбиэскэй кэми үчүгэй биитэр куһаҕан диэбэппин, ол саҕана дьон эмиэ олордохторо дии, атын дойдулартан «тимир сабыы” нөҥүө сырдыгы, кэрэни тутаары үлэлээтэхтэрэ-хамсаатахтара. Аҥардас сэбиэскэй ырыалары ылан көрүҥ, дьону кэрэҕэ, сырдыкка угуйар күүстээх тыллаахтар, мелодиялаахтар. Билигин итинник идея суох кэмигэр, олоҕу дьиҥ тыынныыр итэҕэл баар.
— Олоҕуҥ бэлиэ түгэннэрэ ханныктарый?
— Москваҕа олорон биир санаалаахтарбын кытта, Дхарамсала диэн куоракка баар Далай-лама резиденциятыгар Индияҕа бара сылдьыбытым. Онно үөрэх ыларбытыгар, Далай-лама Хинаяна диэн буддийскай үөрэх туһунан кэпсээбитэ. Кылгастык эттэххэ, киһи бэйэтин бэйэтэ көрүнэргэ, дьаһанарга үөрэниэхтээх, санаатын сааһыланыахтаах, сырдык өттүгэр хайыһыахтаах, онтон, дьэ, бэйэҥ билииҥ кэҥээтэҕинэ, күүскүн-кыаххын биллэххинэ атын дьоҥҥо көмөлөһүөхтээххин диэн өйдөөбүтүм. Будда үөрэҕэ киһи санаатын сайыннарар, ис туруккун уоскутар диэн олус сэҥээрэбин, онон буддизм араас үөрэхтэрин сөбүлээн истэбин, кинигэлэрин ааҕабын.
Бэйэм атын билбэт сирдэрбэр саҥа суолу тэлэрбин, толору күүспүнэн сылдьарбын сөбүлүүбүн. Ханна эрэ баран кэллэхпинэ күүспэр күүс эбиллэр курдук. Барытын бэйэм оҥоро, була-тала, көрө-истэ сатыыбын: дьоммун, табаарыстарбын кучуйан саҥа сирдэри көрөбүт, үөрэтэбит.
— Бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ туһунан кэпсиигин?
— Кэргэним, биир санаалааҕым Александр Петрович Толстоухов “Лабиринт.ру» кинигэ интернет маҕаһыыныгар салайааччынан үлэлиир, улахан оҕобут психолог үөрэхтээх Николай “Служба 112” үлэлиир, кыра уолбут Владимир Кытайга Лючжоу куоракка “бизнес переводчик” идэтигэр үөрэнэ сылдьар. Аҕыйах саҥалаах эр дьонум бары бэйэлэрэ тус туһунан интэриэстээхтэр. Кэргэним Александр ханна да буоллар саҥаттан саҥа хайысхалары көрдүүрүн, айылҕаҕа хаамарын, хайыһардыырын, сынньанарын сөбүлүүр, бэйэтэ инженер, программист үөрэхтээх. Коля английскай, японскай тыллары үөрэтэр, оскуола саҕаттан комикстары, психологическай драмалары, киинэлэри ырытарын сөбүлүүр. Владимирбыт китайскай, английскай тыллары үөрэтэр, билигин кини олоҕун суолун тала сылдьар.
— Туох баҕа санаалардааххыный?
— Баҕа санаа буолунай. Саҥа континеннары, дойдулары, куораттары көрүөхпүн, атыннык олорор норуоттар олохторун-дьаһахтарын, үгэстэрин билиэхпин баҕарабын. Манна биир сиргэ олорон Кытай норуотун Столичнай эрэ рынок үлэһиттэрин курдук көрөбүт. Быйыл саас соҕуруу Кытайга уонна Въетнамҥа сылдьан санаам тосту уларыйан кэлбитэ. Бу сылдьан Кытай экономикатын сайдыытын бэлиэтии көрдүм. Эчи суоллара үчүгэйин, экологически ыраас, тыаһа суох массыналара, мотобайкалара, түргэн сырыылаах поезтара, такси сыаната чэпчэкитин! Кытай иһигэр араас кыра омуктар олороллор, аны соҕуруу, хоту Кытай атына, оннооҕор киһи киһиэхэ сыһыаныгар кытта атына харахха быраҕыллар. Бары үөрэ-көтө, көмөлөһө сатыыллар, куруубай киһини отой көрбөтөҕүм. Соҕотоҕун тылы билбэккэ да буоллар Гуанчжоуттан Харбиҥҥа диэри олус бэркэ айаннаан, Кытай дьонун кытта алтыһан кэлбитим. Хата, билигин саҥа технологиялар баар буоланнар, телефон нөҥүө кэпсэтэн уопсай тылы булуохха сөп.
Дьон сылдьар сирэ ыраас, дойду барыта толкуйдаан дьоҥҥо ананан оҥоһуллубутун көрөн, тоҕо биһиэхэ маннык буолбатаҕый дии санаатым. Ханойга кыра омуктар этномузейдарыгар, Юя диэн куоракка императорскай дыбарыаска Въетнам Дархана экскурсиялаан, Въетнам, Кытай манастыырдарыгар сылдьан олус элбэҕи көрөн-истэн, билиим кэҥээн кэлбитим. Мин баҕа санааларым чугас дьонум олохторун кытта ыга сибээстээх, бу сырыыбытыгар дьүөгэбинээн Танялыын “дикарынан” Лючжоуга үөрэнэр оҕолорбут санааларын көтөҕөөрү Въетнамынан тиийбиппит. Ол сылдьан араас түгэннэргэ түбэспиппит билигин бэйэтэ комедия курдук көстөр.
Маны таһынан, Кытай Дао үөрэҕэ, фен-шуй, дьоппуоннар Синтолара, ведическай, зороастризм үөрэхтэр суруллубут кинигэлэрин ааҕан дуоһуйабын, уонна сахабыт ханна да суруллубатах Айыы үөрэҕэ тылбытыгар, санаабытыгар, олохпут укулаатыгар түһэриллэ, иҥэ сылдьарын көрөбүн. Манан ырыҥалаттахха, мин тус бэйэм сайдыым атын омуктары кытта сибээстээх. Бэйэм норуотум баайа атын омуктар киэннэрин көрдөхпүнэ киэҥник арылыйан көстөр.
Идея элбэх, ону бу миэхэ, атын дьоҥҥо наадалаах дуу, суох дуу диэн быһаарабын. Ол гынан, баран, бу олоххо барыта эйигиттэн эрэ тутулуктаах буолбатах, атын көстүбэт күүстэр бааллар, ону ылыннаххына эрэ олоҕуҥ табыллар.
Кэпсэтиим төрдүн көрдөхпүнэ, Лена Толстоухова олоҕун тус ыйытыыларын итэҕэл нөҥүө арыйар курдук. Олоххо аһаҕас сыһыаннаах, үүнэр күнү уруйдуур, кэлэр кэми кэскиллиир, уларыйыылары ис олоҕор киллэрэр бэйэтин көлүөнэтин чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ ЛенаТолстоуховаҕа айар үлэтигэр ситиһиилэри, өссө олоҕун суола кэҥээн, арыллан, киэркэйэн, чочуллан иһэригэр баҕарабыт.
Виктор Борисов
