Сайыҥҥы куйаас күн, уһаайба иһигэр өлгөмнүк үүммүт сибэккилэри кытта кыракый кыысчаан аргыый аҕай кэпсэтэр, эмиэ да көрдөһөр курдук, эмиэ да үчүгэйи туга эрэ оҥорбуттарыгар, хайҕыыр курдук, араас имигэс хамсаныылары оҥорор. Сибэккилэрин дьоннор курдук ааттарынан ааттыыр. Кини ис-иһиттэн, иэйэн туран, бу үүммүт оту-маһы, сибэккилэри олус таптыыр. Дьикти кэрэ эйгэтигэр сылдьар кыысчаан, бу кимий? Бу сир үрдүгэр төрөөбүт кыракый кыыс улаатан, саха дьонугар үүнээйи чэйин оҥоруоҕун, саха норуотун чэй иһэр култууратын төрүттүөҕүн оччолорго ким билиэй?
Бүгүҥҥү сэһэнньитим, айылҕа араас дьоҕурдарын илдьэ сылдьарТуйаара Григорьева (Яковлева)-Кучу Туйаара.
Корр.: Туйаара, дьэ билсибит дьон быһыытынан кэпсээммитин тардан кэбиһиэх. Буоларын курдук,аан аһыллыытын — өбүгэлэриҥ, ийэҥ- аҕаҥ туһунан кэпсэтиэххэ.
Кучу Туйаара: Мин Сунтаар улууһун Аллыҥа диэн сиригэр төрөөбүтүм. Ийэм Христина Николаевна Николаева култуура үөрэхтээх буолан, олохтоох кулуупка дириэктэринэн, аҕам Яковлев Степан Яковлевич – ЫрыаиЫстапаан биэлсэр, ону таһынан оһуохайдьыт, норуот ырыаһыта этэ. Иккиэн үлэлэрин таһынан уопсастыбаннай үлэҕэ күүскэ кытталлара.
Эбэм Аана Халлаан, Экиэй Аҕа уустарыттан төрүттээҕэ. Иистэнньэҥ, оһуохайдьыт, олоҥхоһут, тойуксут этэ. Аана чэйэ дуо диэнэр аатырбыт минньигэс чэйдээх отоһут этэ. Аҕам ийэтин олус таптыыра, киниттэн талаан бэриллэн оһуохайдьыт буолбутум диэн киэн туттара.
Ийэм аҕата Үс Ньукулай атыыһыт эбит. Охуоскайынан, Айаанынан сылдьан түүлээҕинэн, чэйинэн, табаҕынан эргинэрэ үһү.
Дьонум иккиэн да айылҕаҕа олус чугас этилэрэ. Саҥа төрүөхпүттэн бэйэлэрин кытта куруук илдьэ сылдьыбыттар. Ходуһаҕа утутан баран оттууллара үһү, ону Север диэн ытым харабыллыыр эбит. Улаатыым саҕана, ийэм барахсан сир астыырыгар сиэтэ сылдьара. Аҕабын кытта куобахха, куска тэҥҥэ сылдьарым. Тииҥнэһэр да этим. Тоҕус сааспыттан от түсчүтэ этим. Ийэм куруук “Айылҕа иччилээх, сири аһатар буол”- диэн өрүү такайара. Тыаҕа кукаакыны – тыа кыыһа диэн ааттыыра, ас бэрсэрэ, кэпсэтэрэ.
Инньэ гынан, төрөппүттэрим барахсаттар ис кутум сайдарыгар улаханнык көмөлөспүттэр эбит. Айылҕа тэтимигэр кырабыттан аа-дьуо киллэрэн, сүрүм бөҕөргөөбүт, ис кыаҕым улааппыт дии саныыбын.
Корр. Туйаара, эйиигин көрөөт да, айылҕаттан бэриллибит улахан дьоҕурдааххын тута бэлиэтии көрбүтүм. Төрөппүттэрин туох талааннаах этилэрэй?
Кучу Туйаара. Ийэм култуура үлэтиттэн, сайынын агитбригада үлэтиттэн ордон иистэнэрин уонна быыһыгар, оту хомуйан чэй,эмп оҥорор идэлээҕэ. Кыра сырыттахпытына хонууга баран от хомуйарбыт. Аттыгар илдьэ сылдьан “ити оту ыл, бу оту ыл”- диирэ. Дьиэбитигэр кэлэн, сарай үрдүгэр хатарарым. Мин ону күн аайы үөһэ тахсан эргитэрим. Бэлэм буолбут оттору, түүтэх оҥорон, сайыҥҥы күөстэнэр дьиэҕэ ыйыырбыт. Дьэ, уонна ийэм дьүөгэлэрин кытта наһаа үчүгэй дыргыл сыттаах чэйи иһэ-иһэ иистэнэллэр, кэпсэтэллэр, күлүү-үөрүү бөҕө буолаллара. Ийэм от чэйи олус үчүгэйдик оҥороро, санаатахпына билигин даҕаны амтана бубаар курдук. Чэйин сөбүлээн элбэх киһи дьиэбитигэр сылдьара.
Ийэм тугут тириитинэн миэхэ тикпит саҕынньаҕа Москуба куоракка Норуот Хаһаайыстыбатын Ситиһиилэрин Быыстапкатыгар (ВДНХ) бастаабыта, салгыы Франция, Италия уо.д.а. сирдэргэ туруоруллубута, биһирэммитэ. Үтүө үлэһит ийэбин олохтоохтор үйэтитэн, үлэлээбит кулуубугар ийэм аатын иҥэрбиттэрэ.
Аҕам Степан Яковлевич – Ырыа Ыстапаан идэтинэн биэлсэр-акушер, СӨ култууратын уонна доруобуйа харыстабылын туйгуннара, илбииһит, саха фольклорун пропагандиһа этэ. Кэлин, саха сирин биллиилээх, чуор куоластаах оһуохайдьыта буолбута. Дархан этээччи оһуохайдьыт аатын ылан, Саха сиригэр оһуохайын эйгэтигэр аатын ааттаппыта.
Корр. Туйаара, аҕаҥ кырдьан баран, оҕустарар ыарыыга улаханнык ыалдьыбытын, көрөн-истэн атаҕар туруорбутун. Ол кэннэ үтүөрэн, Ыстапаан туоһу ыллатар уус буолан, оһуокайдаан тэйэн, санаата бөҕөргөөн бу дойдуттан араҕыстаҕа. Арааһата, чэйинэн суолгун тэлэргин даҕаны алҕаатаҕа буолуо…
Кучу Туйаара. Аҕам куруук хамсана сылдьыбыт киһи ыалдьыбытын бастаан ылымматаҕа эрээри, күүстээх санаатынан атаҕар туран, уруккуттан оһуокайдыыр, ыллыыр-туойар буолан үйэтэ уһаабыта. Чэйинэн дьарыктанар суолга киириибин биһирээбитэ, ис сүрэҕиттэн алҕаабыта. “Мин оҕом чэйэ” – диэн киэн туттар этэ.
Корр. Кучу чэйбитин кэпсэтиэх…
Кучу Туйаара. «Кучу чэй-саха саргыта» идиэйэ быһыытынан киириитигэр архыыбы хаспытым, сахаларга чэй хантан, хайдах кэлбитий диэммин, улахан атыыһыттар, холобур, Коковин&Басов уо.д.а дьыалаларын үөрэппитим. Мусуойдарга сылдьан чэй оҥорор араас былыргы иһиттэри, илдьиритэр маллары көрбүтүм. Бэйэбитигэр үүнэр кучу оттон чэйи оҥоруохха сөп, былыргыттан кэлбит үгэһи сайыннаран аныгылыы сөргүтүөххэ сөп диэн санааҕа кэлбитим. Кучу от сүрэх-тымыр ыарыыларыгар, искэҥҥэ, уо.д.а. ыарыыларга туһалаах буолууһу диэммин, матырыйаал хомуйан киирэн барбытым. Сайын силигилии турар кэмигэр айылҕа алдьанарын билэммин, бэйэбэр улахан сыал туруоруммутум. Күөхтүү буолбакка, күһүн хомуйууну үөрэтэргэ диэн. Бастакы холонуу күһүҥҥү чэйи Өймөкөөнтөн А.И.Кривошапкин ыыппыта.
Корр. Туйаара, сахаларга чэй култууратын төрүттээбит киһинэн буоллаҕын дии?
Кучу Туйаара. Бастатан туран, сахалар бэйэбит сирбитигэр үүнэр оттон чэй оҥостон иһэн чөл туруктаах буолуохтаахпыт. Иккиһинэн, саха дьоно былыр-былыргыттан ыалдьытымсах омукпут, онон кэлбит ыалдьыты олохтоох үүнээйи чэйинэн күндүлээһин өрөспүүбүлүкэбит сирэйэ (имиджэ) буолуохтаах. Үсүһүнэн, саха ыччатын экологияны харыстааһыҥҥа үөрэтии диэн. Оччотугар, дьэ кырдьык, кэлэр кэнчээри төрүөхпүт чэгиэн туруктаах, чөл эттээх-сииннээх буоларыгар саарбах суох диэн санааттан, үлэбин саҕалаан барбытым.
Корр. Дьэ, аан бастакы чэйгин оҥорон баран кимнээҕи күндүлээтин, амтана хайдах этэй?
Кучу Туйаара. Амтаны(купаж) оҥорууга үстэн элбэх оту буккуйбаккын. Сахалыы амтан биэрэргэ моонньоҕону, дөлүһүөнү уо.д.а. оттору эбиэххэ сөп. Тапталлаах таайым Сахачай аатынан аан маҥнайгы “Сахачай” коллекциябын оҥороот, биллэн турар, саха аһын аан дойдуга таһаарбыт И.И.Тарбаахапка амсаттыбыт, күндүлээтибит. Амсайда. Сэҥээрдэ. “Чэйгэ үлэлэһиҥ, саха куукуната бэйэтэ утахтаах буолуохтаах”- диэтэ. Биһирээтэ. Дьэ, онтон А.С.Борисов саҕалааһыммытын өйөөбүтэ. Москуба куоракка Саха сирин күннэригэр Тарбаахаптан сүбэ-саргы ылан, Арассыыйа киин куоратын олохтоохторугар, ыалдьыттарыгар күһүҥҥү кучу оттон оҥоһуллубут саха чэйин сиэрин-туомун көрдөрбүппүт. Саха омук чэй иһэр сиэрэ-туома култуура быһыытынан сэҥээриини ылбыта!
Кэргэним А.В.Григорьев- Саалтааны «Айсар» уопсастыбаннай тэрилтэтин иһинэн, “Саха чэйэ” кулууп арынан, саха балаҕаныгар үлэлээбитинэн барбыппыт. Бу хамсааһыҥҥа биһигини У.И.Васильева (Беркина) өйөөбүтэ. Араас үөрэтэр-сырдатар тэрээһиннэри ыытаммыт, кучу чэйинэн күндүлээбиппит. Ону таһынан, “Гулун” сиэр- туом киинигэр чэй сиэрин-туомун толорбуппут.Үлэбит өссө биир хайысхатын быһыытынан- кучу чэй иһиитэ арыгыны солбуйан, итирииттэн быыһаныахха сөп эбит диэн өйдөөбүтүм. Сахалыы чэй иһии сиэрин-туомун бастакы сүрэхтэниитин К.Д.Уткин-Нүһүлгэн, К.Д.Дьячковскай-Анаарар, П.А.Тимофеев, С.Я.Яковлев-Ырыа Ыстапаан алгыстарынан Тымныы оройугар, 2014с. ахсынньы 22 күнүгэр “Саха чэйин күнэ” диэни олохтоон, саха балаҕаныгар оҥорбуппут.
Корр. Олус киэҥ кэпсээнин иһин махтал буоллун, Кучу Туйаара. Инники былааҥҥын этэ таарыйа баҕа санааҕын тиэрт дуу?
Кучу Туйаара. “Саха чэйэ” кулууп сайдан Саха Чэйин Дьиэтэ (Якутский Чайный Дом)диэн буолуохтаах. Ыалдьыттааһын Ассоциацията (Ассоциация гостеприимства) салайааччыта Т.А. Тымыровалыын «Якутский Чайный Дом» бырайыаккаүлэлэһэбит. РФ Бэрэсидьиэнин Гранын ылан, инникитин улуустарга баар Олоҥхо дьиэлэригэр саха чэйин иһиитин киллэрии, Саха сирин үрдүгэр буолар дьаһалларга саха чэйин иһиитин сыыйа киллэриэхпит. Оччоҕо кэлин дьиэ-кэргэнинэн, аймаҕынан, общиналарынан мунньустан, бүтүн саха норуота биир өйгө-санааҕа киирээһинэ, биир сомоҕо буоларга түмүллүү буолан, биһиги баҕа санаабыт туолуоҕа, саҕалаабыт үлэбит түмүгэ көстүөҕэ диэн эрэнэбит. Алдьаммыт-кэхтибит Айылҕа, ис иһиттэн дьүдэйбит Эйгэ эмиэ бэйэтигэр маарынныыр төннүбүт төрүөҕү үксэтэрин өйдөөн туран, билиҥҥи дьалхааннаах кэмҥэ, Ийэ Айылҕабытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар утары уунарбытын умнумуоҕуҥ.
Маннык киэҥ ис хоһооннох сүҥкэн үлэни ыыта сылдьар, саха мааны Далбар Хотуна Кучу Туйаара кэскиллээх үлэтин биһириэҕиҥ, ылыныаҕыҥ, доҕоттоор!
Айылҕа анаан айбыт кэрэ киһитэ Кучу Туйаара, биһиги айылҕабытыгар үүнэн турар кучу оттон оҥорор чэйэ барыбытын сомоҕолоотун, чөл туруктаатын, өлбөт-сүппэт тыыннаатын!
Лариса Аввакумова, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ
