Хаҥалас улууһун килбэйэр киинигэр Покровскай куоракка православнай таҥара дьиэтин аттыгар тутуллан дьэндэйэн турар саха балаҕаныгар көрбүт киһи эрэ хараҕа хатанар. Саха балаҕана баар үһү диэни истэн, сэргээн биһиги баараҕай тутуу хаһаайыныгар Михаил Иванович Барчаховка ыалдьыттыырга быһаарынныбыт. Тиийбиппит киэҥ-куоҥ, дьиҥ сахалыы тыыннаах тэлгэһэҕэ Михаил хаар күрдьэ сылдьар эбит. Саха сиэринэн тэлгэһэҕэ турар тойон сэргэ аттыгар алаадьы ууран баран балаҕан ис бараанын илэ харахпытынан көрө, хаһаайыттары кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэһэ киирдибит. Ыал аҕа быһылыга Михаил Иванович маннык кэпсээннээх буолла:
— Мин Үөһээ Бүлүү Тамалакааныттан төрүттээхпин. Бу санаатахха манна Хаҥалас сиригэр олохсуйбутум номнуо 20-тэн тахса сыл буолбут эбит. Бэйэм уруккуттан тутуунан дьарыктанабын. Кэргэним Сардаана Георгиевна Афанасьева Булгунньахтаахтан төрүттээх. Биһиги ыал 5 оҕолоохпут. Улахан оҕобут Анна ХИФУ-га 4 кууруска үөрэнэр. Уолбут Марсель эмиэ ХИФУ 1-гы кууруһун устудьуона. Оҕолорбут үөрэхтэрин айылҕа харыстабылын хайысхатынан талбыттара, онон иккиэн эколог идэтигэр үөрэнэллэр. Үһүс оҕобут Урсун 10 саастаах, 3-с кылаас үөрэнээччитэ. Кыра кыргыттарбыт Уйгууна 6, Сайаана 5 саастаахтар. Саха балаҕанын туттар санаа миэхэ 2008 сыллаахха саҕыллыбыта. Ол төрүөтүнэн Эрнст Александрович Алексеевтааҕы кытта Үс Хатыҥҥа Ил Дархан ураһатыгар сылдьыбытым буолар. Ураһа сахалыы куттааҕын наһаа сэргии, сөбүлүү көрбүтүм. Итинтэн саҕалаан саха балаҕана туттубут киһи диэн баҕа санаа үүйэ-хаайа туппута. Уһаайба ылаары элбэхтик сүүрбүтүм-көппүтүм. Көнө ньуурдаах сиргэ баҕарбытым даҕаны аппа сири биэрбиттэрэ. Инньэ гынан дьиэ туттарга бэлэмнээн, сири дэхсилээһин үлэтэ уһуннук-киэҥник 10 сылы быһа барбыта. Ити кэм тухары 5 тыһыынча кэриҥэ массыына буору, араас тутууттан ордубут бөҕү-саҕы куппуппут. Балаҕаммытын сыл аҥаарын иһигэр тутан бүтэрбиппит. Тутууга аймахтарбыт, доҕотторбут Үөһээ Бүлүүттэн, Сунтаартан, Тааттаттан, Верхоянскайтан тиийэ кэлэн үлэлэспиттэригэр махталым муҥура суох.
Киэҥ-куоҥ, баараҕай тутуулаах балаҕан иһэ олох сахалыы тыыннааҕа киирээти кытта аантан көстөр. Балаҕан чиргэл тиит мастан бөҕө-таҕа тутуулаах. Былыргы сахаларга 13 ый баар диэн сиэттэрэн, балаҕан 13 түннүгэр анал ыйдар ааттаах, дьэрэкээн ойуулаах түннүк сабыылара ыйанан тураллара сонуннук көстөр. Дьиэ мала эмиэ урукку үйэттэн кэлбит туспа историялаах. Холобур, улахан иһит ыскааба Михаил Иванович хос эбэтин киэнэ эбит, быһа холоон балтараа үйэ кэриҥнээх мал үһү. Сахалыы оҥоһуулаах араамалаах былыргы сиэркилэ дьиэ хаһаайкатын эбэтиттэн хаалбыт эбит. Маны сэргэ Михаил бэйэтэ оҥорбут сахалыы сандалы остуоллара бааллар. Биһиги бала5ан иһигэр ыйанан турар туоска уруһуйдаммыт хартыыналары, былыргы сахалыы көмүлүөк оһоҕу сэргии көрдүбүт:
— Ити туоска хаартыналар маннааҕы олохтоох, анал худуоһунньук үөрэҕэ да суох буоллар бэйэтэ айылҕаттан айдаран уруһуйдуур талааннаах Христофор Декабринович Степанов үлэлэрэ. Оттон көмүлүөк оһоҕу Чурапчыттан кэлэн улаханнык ытыктаан, сүгүрүйэн убаай Куоста диэн ааттыыр киһим оҥорбута. Ити курдук доҕотторбут-атастарбыт, аймах-билэ дьоммут балаҕан ситэригэр-хоторугар өҥөлөрө, өйөбүллэрэ улахан. Төрүт дьиэ диэн ааттаан саха балаҕанын туттуум өссө биир сүрүн төрүөтэ – күлүктэн күҥҥэ тахсыы буолар. Биһиги, саха дьоно, бэйэбит өбүгэбит култууратын, историятын умнубакка сөргүтэр, сайыннарар үлэни ыытыахпытын наада диэн санаанан салайтаран. Хаҥалас ытык сир, саха дьонун төрдө мантан тарҕаннаҕа. Хас биирдии саха оҕото ис туруга уһуктан “мин сахабын” диэн киэн туттар буолуохтарын баҕарабын. Дьон-сэргэ төрүт үгэстэригэр төннөн эрэллэрэ кэрэхсэбиллээх. Биһиги бу Төрүт дьиэ балаҕаммытыгар саха дьоно мустан сайа кэпсэтэр, айыы дьоно алтыһар, төрүт дьон түмсэр тиэргэнэ буолуохтаах диэн ыра санаалааҕым. Чөл олоҕу өрө тутан аһыы утаҕа суох сыбаайбалары, үбүлүөйдэри ыытыахха сөп. Уол оҕону эт-хаан өттүнэн эрэ буолбакка, өй-санаа өттүнэн эмиэ күүстээх тыыҥҥа иитэр уһуйааннары тэрийэр баҕа санаа баар.
Михаил Барчаховы кытта саха балаҕанын тутуу идеятын аан бастааҥҥыттан өйөөбүт, ити хайысханан үлэлэспит киһинэн Саха Өрөспүүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Покровскай куорат бочуоттаах олохтооҕо, Покровскайдааҕы оҕо ойуулуур-дьүһүннүүр оскуолатын дириэктэрэ А.В. Харитонов буолар. Кини 30-тан тахса сыл оҕолору кытта үлэлээбит киһи быһыытынан оҕолор ис туруктара мөлтөҕүн бэлиэтии көрөр эбит. Ол иһин саха итэҕэлин сөргүтүү үүнэр көлүөнэ ис туругун бөҕөргөтүүгэ улахан сабыдыаллаах буолуохтааҕын, Итэҕэл дьиэтэ тыын суолталааҕын өйдүүрэ. Онтон сиэттэрэн тутуу саҕалана да илигинэ оскуола саастаах оҕолору, эдэр ыччаты кытта араас таһымнаах үлэ барыаҕа диэн былааннаммыт. Билиҥҥи үйэҕэ үгүс эдэр ыччат бэйэтин төрөөбүт дойдутун историятын, өбүгэлэрин олохторун-дьаһахтарын, сиэрдэрин-туомнарын билбэтэ кистэл буолбатах. Онон айыы санаанан салайтаран, өбүгэ үгэстэрин ситимниир сир баара наһаа туһалаах. Маны сэргэ улахан дьоҥҥо араас тэрээһиннэри таһынан араас сиэрдэри-туомнары ыытыы буолуо диэн торумнаммыт. Балаҕаҥҥа үөһээ этиллибитин курдук сиэргэ-туомҥа сыһыаннаах тэрээһиннэр – уруу сиэрэ-туома, оҕо төрөөһүнэ, арчылааһын уонна да атыны ыытыахха сөп. Дьиэ хаһаайына Михаил Барчахов былаанынан манна эр дьон түмсүүлэрэ, мас, тимир уустара мустар сирдэрэ буолуон баҕарар. Манна даҕатан эттэххэ, Михаил ийэтинэн таайа тимир ууһа эбит. Кэргэнэ Сардаана Георгиевна уран тарбахтаах иистэнньэҥ буолан наҺаа дьэрэкээн саха таҥастарын тикпитин оҕолоро кэтэ сылдьаллара көрүөхтэн кэрэ көстүү. Саха таҥаһын пропагандалыыр сыалтан оҕолорбут маннык таҥнан уулуссаҕа, маҕаһыыҥҥа сылдьаллар диэн ыал ийэтэ үөрэ-көтө кэпсиир. Ыал аҕата Михаил Иванович саха балаҕанын тутуутун өйөөбүт дьоҥҥо барыларыгар махтала муҥура суоҕун бэлиэтиир:
Мин этиибин өйөөбүт-өйдөөбүт ытык дьоммор барыларыгар истиҥ махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын. Олор истэригэр А.В. Харитонов, Э.А. Алексеев, П.Н. Харитонов-Ойуку уонна да атыттар бааллар. Мин төрүт Хаҥалас буолбатахпын, күтүөппүн санатыахтарын баҕарааччы да баар буолааччы. Александр Васильевич эппитинии Хаҥаласка кэлии диэн тылы туттар сөбө суох, манна кэлбит дьон бары өбүгэлэрин дойдуларыгар эргиллэн кэлбит дьон буолаллар диэн. Онон сиэттэрэн мин эмиэ төрүт дойдубар кэлбит курдук санана сылдьабын. Өссө балаҕаммыт тутулла илигинэ суруйааччы П.Н. Харитонов-Ойуку: “Билигин итэҕэл историятын үөрэтэ сылдьар дьон суруйалларынан, бүтүн аан дойду итэҕэлин сахалар тарҕаппыттар диэн түмүккэ кэлиэх курдуктар. Оччотугар Үрүҥ Күҥҥэ үҥэр-сүктэр итэҕэли тарҕатааччылар буолан тахсыах курдукпут. Сахалар итэҕэллэрин дьиэтэ Хаҥалас улууһун киинигэр тутуллара олус табыгастааҕын ааһан, суолтатын таһыма куоракка турарынааҕар лаппа үрдүк буолуон сөп эбит” — диэбитэ. Өр сылларга иитиэхтии сылдьыбыт баҕа санаам туолбутуттан, элбэхтик сүүрбүппүт-көппүппүт, көмүс көлөһүммүтүн тохпуппут таах халтайга хаалбата диэн үөрүүм үгүс. Сааһыттан тутулуга суох оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ сылдьар, түмсэр, алтыһар, сайдар Итэҕэл дьиэтин тутан иннибит диэки эрэллээхтик, күүспүтүгэр күүс эбиллэн хардыылыыр, айар-тутар баҕабыт өссө күүһүрдэ.
Төрүт дьиэ үөрүүлээх аһыллыыта, ытык сэргэ туруоруута былырыын балаҕан ыйын 27-гэр Саха Өрөспүүлүкэтин күнүгэр буолбутун үтүө бэлиэ курдук ылыныахха сөп. Саха саргытын сайыннарар, урааҥхай уйгутун уһугуннарар сыаллаах-соруктаах Төрүт дьиэ саха балаҕана инникитин өссө сайдар, тэнийэр, үрдүк таһымҥа тахсар кэскиллээҕин туоһулуур. Михаил Барчахов өбүгэлэр кэриэстэрин эккэ-хааҥҥа иҥэрэн, өйгө-сүрэххэ баар төрүт итэҕэли күөдьүтүөххэ, олохсутуохха диэн санаанан салайтаран сылдьар киһи. Кини эһиилгилээн тэлгэһэтин илин өттүгэр сахалыы туос ураһа тутар, ону таһынан Өлүөнэ эбэ кытылыгар түһэн ыалдьыт сынньанарыгар, хонуктууругар анаан гостиницаны уонна аһыыр сири торумнуур. Тэлгэһэтин иһин тупсарар, үүнээйи эгэлгэтин, мас арааһын үүннэрэн көҕөрдүү үлэтин күүскэ ыытарга тус санааларын үөрэ-көтө үллэстэр.
Михаил Иванович Барчаховка өр сылларга турууласпыт баҕа санаата туолбутуттан тэҥҥэ үөрсэбит. Инники өттүгэр толкуйдаабыт торумнара туолан, силигэ ситэн Төрүт дьиэтэ саха дьонун түмэр, сомоҕолуур, биир санаалыыр киин буоларыгар бигэ эрэнэбит.
Айыына Донская
