Аныгы олох тыынын иҥэринэн олорор киһи көрүүтүнэн кылгастык эттэххэ, саха норуота барахсан, былыр-былыргыттан алаастарынан олохсуйан, бараммат баайдаах айылҕалыын алтыһан, орто дойду олоҕун көстүүлэрин, тыынар тыыннаах, көтөр-сүүрэр, от-мас, сир-халлаан күүстэрин кэтээн көрө, маныы-туһана олорон, билбит-көрбүт ураты кистэлэҥнэрин оҕолоругар, сиэннэригэр тарҕатара, тиэрдэрэ, үөрэтэрэ-такайара.
Эр дьон кыайа-хото бултаан-алтаан, оттоон-мастаан, дьиэ-күрүө туттан, оҕо төрөтөн, удьуору тэнитэн, оттон дьахтар өттө оҕону, кыамматы-кырдьаҕаһы бүөбэйдээн, дьиэни-уоту иччилээн, күөх тайҕа сайыҥҥы быйаҥын өлгөмнүк хаһаанан, баары харыстаан, дьиэни-уоту сылаас тапталынан, истиҥ сыһыанынан угуттуура.
Ол да буоллар, бу маннык күннээҕи олохтон ураты көрүүлээх дьон үөскээн-төрөөн, дьон билбэтэҕин билэ, көрбөтөҕүн көрө, үйэлээҕи тобулан ааспыттара биллэр.
Биллибэт, чараас эйгэни кытта алтыһар, ону ырытар, дириҥник үөрэтэр дьон оччоттон-баччаҕа диэри бааллар. Дьикти айылҕалаах, дьылҕалаах дьон көннөрү дьонтон чыҥха атыттар — бэйэлэрин ылыныылара, тулалыыр эйгэни көрүүлэрэ-истиилэрэ, олохторо-дьаһахтара даҕаны. Бэйэтин түбүгүн ситиһэ сатаан сүүрэр-көтөр күннээҕи олоҕунан олорор киһи бу маннык дьонтон куттанар дуу, толлор дуу курдук.
Мин бүгүн кэпсиир дьоруойум – чараас, биллибэт, ураты эйгэни кытта үлэлиир Хордоҕой Бүөтүрү кытта көрсүөм эрэ иннинэ араас санааҕа ыллара сырыттым. Интернет ситимигэр араас ис хоһоонноох ыстатыйалары аахтым, ойууннар, араас норуот эмчиттэрин туһунан киинэлэри да көрөн ыллым. Онтон, дьэ, синим биир диэн баран, уоскуйан көрсүөхтээх сирбэр тиийэн, чэй иһэ-иһэ сэһэргэһиибитин ааҕааччыларга сэгэтиим.
Хордоҕой үөрэнээччилэрэ — айар куту иҥэринэн сылдьар, олоххо аналларын булан, ис кыахтарын арыйар санаалаах дьон. Олортон биирдэстэрэ историк, кыраайы үөрэтээччи Виктор Борисович Борисов — Алтан Түһүнэй маннык кэпсиир: “Хордоҕойу ытыктаан, сүгүрүйэн, духуобунай убайым диэн ааттыыбын. Бастаан утаа бэйэбит курдук көннөрү киһи диэн билэрим. Мындыр уһуйааччы, киэҥ, дириҥ билиилээх, ураты дьоҕурдаах үтүө киһи, көстүбэт эйгэни билэр дьоҕурдаах ураты киһи буоларын, дьэ, диҥнээхтик биллим. Айылҕа дьиктилэрин эмиэ көрдөрүөн сөп. Биирдэ түмэл үлэһиттэрэ Мииринэйгэ быыстапкалаан баран, биир экспонаты сүтэрбиппитигэр, кини булан биэрбитэ. Ньурбаҕа олорон Мииринэйгэ хос иһигэр умнуллубут экспонаты 386 км нөҥүө чопчу көрбүтэ сөхтөрөр! Бу сүрдээх! Онтон тус бэйэбэр миэхэ уонна атыттарга оҥорбут үтүөтэ элбэх. Өбүгэ үтүө үгэстэрин уһуйааччы Хордоҕой үлэтэ Айыылартан дьоллоох дьоҥҥо бэриллэр диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Хордоҕой көстүбэт эйгэҕэ ураты дьоҕурдааҕын аан бастаан айылҕаҕа буолбут дьарыкка билбитим. Ол саҕана Ньурбаҕа олорорум. Ити үөрэх Ботомоойу диэн Ньурба, Сунтаар улуустарын икки ардыларыгар сүүрүгүрэр дьэҥкир, минньигэс уулаах үрэх кырылас кумахтаах кытылыгар буолбута. Бу өбүгэ үгэһин туһунан дьарыкка Сунтаартан уонна Ньурбаттан мустан, хоно сытан үөрэммиппит, дьарыктаммыппыт. Ити олоҕум биир кэрэ-бэлиэ түгэнэ диэн билигин саныыбын. Итинтэн саҕалаан мин чараас эйгэ туһунан билиим сайдыбыта, практическай өттө саҕаламмыта. Бу кэннэ Ньурбаҕа мустан, Хордоҕойдуун өбүгэ үгэстэригэр үөрэхтэри ыытар буолбуппут. Кини үөрэтэрэ, мин тэрийэрим, арыт тугу билэрбинэн эмиэ кэпсиирим, үөрэтэрим. Кэҥээн аны биир санаалаахтар «Сайдам» диэн ааттаах түмсүү тэриммиппит уонна чугастааҕы улуустарга сылдьан, дьону-сэргэни кытта көрсүһүүлэри тэрийэр буолбуппут. Билигин улуу Туймаадаҕа көһөн кэлэн, үлэбит өссө кэҥээтэ. Биһиги үлэбит сыала-соруга — дьоҥҥо саха итэҕэлин, үгэстэрин билиһиннэрии, сырдатыы. Практическай дьарыктары ыытарга анаан Хордоҕой уһуйаанын тэрийдибит. Манна өбүгэ үгэһин ураты кистэлэҥнэригэр умсугуйан туран дьарыктанар баҕалаах дьон сылдьар. Билиҥҥи технократическай сайдыы дьалхаанын кэмигэр дьон төрүт итэҕэлтэн тэйбэтин, умнубатын туһугар бу маннык хайысхалаах үлэлиибит”
— Петр Дмитриевич, саха омук быһыытынан билигин, дьэ, кыратык умна сыһан баран, бэйэбит Айыыларбытыгар чугаһаабыт бэртээхэй кэмигэр олоробут диэххэ сөп. Сахалыы аһара уустаан-ураннаан да буолбатар, бэйэбит тылбытынан саҥарабыт, олохпутун-дьаһахпытын сахалыы сиэринэн тутан олоробут. Куоракка көһөн кэлбит дьон син-биир айылҕаттан төрүттээхпитин умнубакка, күннээҕи олохпутугар алгыс нөҥүө Айыыларбытыгар үҥэ, санаабытын сырдата сылдьабыт диэххэ сөп. Бу норуот олоҕо, норуот култуурата диэн ааттанар буоллаҕа дуу уонна итинник сахалыы ис тыыммыт инники сайдыыбытыгар хайдах көмөлөһүөй диэн ыйытыахпын баҕарабын.
П.Н.: Хас биирдии норуот бэйэтин култууратын, итэҕэлин илдьэ сылдьыахтаах. Биһиги уһуктуу кэмигэр олоробут. Итэҕэл, чараас эйгэ өттүгэр сахалар бэйэлэрэ бу күҥҥэ көрдөрдүлэр дии саныыбын.
Биһиги итэҕэлбит — төрүт итэҕэл. Атын итэҕэллэри — христианнары, католиктары, мусульманнары ылан көрөр буоллахха, бары биир итэҕэлгэ сылдьабыт. Ол гынан баран, кинилэр итэҕэл өттүнэн быһаарыылара, суруйуулара, норуоттарын бэйэлэригэр тардар күүстээхтэр диэн көрөбүн. Мин бэйэм Библияны хаста да аахпытым, иккистээн ааҕарбар “строка быыһынан» ааҕар буолбутум. Ити ааҕа олорон,” Эчи, хаарыаны, христианин буолбут киһи” диэн санаталаан ылбытым. Барыта чопчутук уонна чуолкайдык сурулла, быһаарылла сылдьара эчи үчүгэйин, өйдөнөрүн! Ол гынан баран сахалыы санаалаах Айылҕа оҕотун «күрүөлүүр”, “хаайар” курдуктар диэн санаатым. Биһиги Айылҕаҕа, Айыыларга, Сир иччилэригэр, көстүбэт күүстэргэ итэҕэйэбит. Онон, итэҕэлбитигэр ханнык да хааччах суох. Биһиги харахпытыгар бэйэбит Айыыларбытын көрбөппүт, кинилэр баалларыгар, мэлдьи аттыбытыгар сылдьалларыгар дьиҥ итэҕэйэбит.
Эдэр ыччат билиҥҥи олох ирдэбилинэн эргиччи сайдыахтаах. Аҥаардас сахабыт култууратын эрэ үөрэтэр буолбакка, атын омук тылын, култууратын үөрэтэн, баһылаан, сайдыы суолугар үктэниэхтээхпит. Сайдыылаах үөрэхтээх эрэ оҕо тус олоҕо сайдар. Саха омуга инники олоҕо олус кэскиллээх, санаата сайаҕас, сайдыыга тардыһыылаах диэн көрөбүн. Ол гынан баран, билигин араас информация элбээн турар кэмигэр сааһыланыахпытын наада.
— Петр Дмитриевич, чараас эйгэни кытта үлэлээбитиҥ төһө өр буолла?
П.Н.: Чараас эйгэни кытта үлэлээбитим уонча сыл буолла. Ол гынан баран, бастаан итэҕэл диэҥҥэ олус охтубат этим. Онтон Алтанныын билсэн баран, билигин итэҕэли үөрэтэбин. Миэхэ билигин күн аайы үөрэх: саҥаттан саҥаны билэбин, тургутууну да ааһабын — бу барыта итэҕэл өттүгэр. Мин көрүүбүнэн билиҥҥи дьоҥҥо биир мөкү хаачыстыба баар, нууччалыы эттэххэ, “потребительскай” сыһыан олус элбээбит курдук — айылҕаҕа, иччилэргэ, Айыыларга. Биһиги күннээҕи олоххо кинилэри санаабаппыт, хаһан да махтаммаппыт. Улахан кыһалҕа ыктаҕына эрэ кинилэр диэки хайыһабыт, кинилэртэн күүс-көмө көрдөһөбүт. Эн «итэҕэллээхпин” диир буоллаххына, күннэтэ Айыыларгын саныахтааххын, махтаныахтааххын.
-Нууччалыы эттэххэ, «духовные практики» диэн буолар дуо?
П.Н.: Оннук. Төһөнөн элбэх киһи бэйэтин Айыыларыгар, иччилэригэр итэҕэйэр да, соччонон Айыыларыҥ чугас буолаллар. Билигин мин саха итэҕэлигэр олус хайдыһыы барар кутталлаах диэн көрөбүн. Дьокуускайга хас да бөлөх баар, кинилэр дьону бэйэлэригэр тарда сатыыллар. Ол гынан баран, киһи биири өйдүөхтээх — ханнык да бөлөххө сылдьыбытыҥ да иһин, киһи барыта биир итэҕэлгэ сылдьар. Олохпут суола, очура-чочура атын-атын, биир да киһи олоҕо атын киһи олоҕор майгыннаабат. Ол гынан баран тиийэр сирбит — биир. Онон, олус арахсыбакка, бары бииргэ үлэлииллэрэ буоллар, дьоҥҥо-сэргэҕэ улахан күүс, тирэх буолуох этилэр. Сиилээбэппин, ол гынан бары түмсүөхтэрин наада диэн аһаҕастык этэбин.
Мин ити бөлөхтөргө хайаларыгар да суохпун. Тоҕо диэтэххэ, биир эмэ бөлөххө киирдим да, ол эрэ бөлөх интэриэһин өрө тутар курдук буолан хаалыахпын сөп. Билигин кимтэн да тутулуга суох, көҥүл сылдьаммын, саха итэҕэлин дьоҥҥо кэпсиир буоллахпына, бэйэбин холкутук сананабын. Ыгылыйбаппын, ыксаабаппын. Көҥүллүк тыыныахпын, саҥарыахпын баҕарабын уонна оннук да.
— Аар Тойон Таҥара диэн Улуу, Үрдүкү таҥара көстөр-көстүбэт эйгэни барытын айбыт диэн билэбит. Наадыйбыт дьон араас Айыыларга хайыһаллар, дьон барыта бу Айыылары барытын билэрэ буолуо дуо, туох дии саныыгын?
П.Н.: — Киһи барыта ааттарынан арааран, Айыыларыбытын барытын билэллэр дии санаабаппын. Биһиги кыһалҕалаах буоллахпытына, холобур, Аан Алахчын Хотуҥҥа, Байанай Эһэбитигэр, Кудай Бахсыга үксүн үҥэбит. Биһиги уон үс Айыылаахпыт эбээт. Билиҥҥи кэмҥэ дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөтүү үлэтэ наада диэнинэн салайтарабыт. Көрсүһүүлэрбитигэр даҕаны, бу быйыл сайын айылҕаҕа ыыта сылдьар дьарыктарбытыгар даҕаны, ханна да сырыттарбыт, Айыыларбыт тустарынан кэпсии, тиэрдэ сатыыбыт. Бастаан утаа хас биирдии Айыыларбытыгар туһааннаах туомнары оҥорон көрдөрөбүт: хайдах сүгүрүйэллэрин, туох-ханнык сиэр -туом оҥоһуллуохтааҕын кэпсиибит, онтон практикаҕа көдөрөбүт. Маны таһынан, Сирбит ичиилэригэр хайдах махтаныахпытын сөбүй диэн сөптөөх ньымалары, дьон сыыһа-халты туттубатын диэн туомнары көрдөрөбүт. Ол гынан баран, ити туомнары улуус-улуус бэйэ-бэйэлэриттэн атыннык оҥорор. Биһиги маны үөрэтэн, ырытан баран, биир сөптөөҕү булан ыллыбыт. Холобур, дьон маннык оҥоруон сөптөөх эбит, дьоҥҥо охсуута суох буолуо диэн. Булгуччу маннык оҥоруҥ диэн буолбатах, бу туомнар син-биир киһи хайдах ылынарыттан тутулуктаахтар.
Дьон сэһэргэһииттэн, кэпсэтииттэн бэйэтигэр наадалаах билиини төбөтүгэр хатыыр, ылынар уонна кэлин тирээн кэллэҕинэ, били хаһан эрэ истибит информацията бэйэтэ тахсан кэлэр эбит. Син-биир билии искэр иҥэн хаалар уонна маны олоххо син-биир туһанар эбиккин.
Чараас эйгэҕэ үлэлииргэ билиҥҥи кэм саамай тоҕоостоох. Дьон кыралаан да буоллар, итэҕэли ылынан, ити өттүгэр уһуктан эрэр уонна сахабыт култуурата тэнийэн, суолбут барыта аһаҕас дии саныыбын. Дойдубутугар хас эмэ уонунан араас омук кэлэр, кинилэр бары бэйэлэрин култуураларын, итэҕэлээрин илдьэ кэлбит дьон. Биһиги сахалар эмиэ бэйэбит киэнин илдьэ сылдьыахтаахпыт, көрдүөхтээхпит. Омук дойдуларыгар бардахха, куруук «Эһиги туох итэҕэллээххитий, христианнаргыт дуо?» диэн ыйыталлар. Онуоха: «Биһиги бэйэбит төрүт итэҕэллээхпит, «язычниктар” буолбатахпыт, нууччалыы тылбаастыыр буоллахха, “старовердарбыт диэххэ сөп”, — диибин. Биһиэнэ — айылҕа итэҕэлэ.
Итэҕэл дьон үөскүөҕүттэн ыла түҥ былыргыттан баар. Кытайга монахтары кытта кэпсэттэххэ, “Сахалар — учууталларбыт, төрүт итэҕэли илдьэ сылдьаҕыт”дииллэр. Итэҕэллээх дьоҥҥо туох эрэ дьиэ-уот наада. Ол гынан баран, саха итэҕэлин кинигэҕэ суруйан таһаарар наадата суох. Итэҕэлгэ киһи бэйэтэ кэлиэхтээх. Омугуттан тутулуга суох. Мин саха итэҕэлигэр канадец, армянин, о.д.а омуктар баалларын, кинилэр биһиги сиэрбитин күүскэ тутуһа сылдьалларын билэбин.
— Буддистар дьылҕаҕар буолар олох көстүүтэ урукку олоххун кытта ыкса ситимнээх, ол эбэтэр “кармическая связь” дииллэр дии.
П.Н.: Итэҕэл барыта биир, ол гынан баран, атын омук итэҕэлинэн, филсофиятынан, духуобунай практикаларынан итэҕэлгин булуоххун, бигэргэтиэххин сөп. Итэҕэллээх киһи күүстээх буолар.
Эдэр ыччат сайдыыта, олоххо хаамыыта, инники суолугар ситиһиилээх буолара — ити кини ис күүһүгэр эрэллээҕиттэн үөскүүр. Кини билбэтинэн да, туларыыр Айыыһыттара суолун оҥорон биэрэллэр. Бу оҕо ис кута Айыыһыттарын кытта ыкса сибээстээх. Оҕо ис кыаҕын, дьоҕурун көрөн, Айыыһыттара кини олоҕун суолун ыраастаан, арыйан биэрэллэр. Ускул-тэскил сылдьааччылар үс куттара, өйдөрө-санаалара сааһыламмакка, ыһыллан хаалан, бу олохтооҕу суолларын ситэри уонна бигэтик буолбакка сылдьаллар. Бу маннык дьону кытта ыкса ылсан үлэлэһиэххэ наада. Саха киһитэ буоларым быһыытынан, маннык дьонтон ис сүрэхпиттэн санаарҕыыбын. Урукку өттүгэр хас биирдии киһи олоҕун суолун тус бэйэтэ оҥостуохтаах диир этим. Билигин ити көрүүм тосту уларыйда. Көмө-сүбэ ыла кэлбит дьоҥҥо барытыгар төһө кыаҕым баарынан сүбэлии, көмөлөһө сатыыбын. Бу олох кэрэтин, үтүөтүн көрүөхтэрин олус баҕарабын.
Икки сыллааҕыта ити ускул-тэскил сылдьар дьону кытта биир күнү быһа кэпсэппитим, сэһэргэспитим. Көрсүбүт дьонум аҥаардара бары дьиэлээх-уоттаах, кэргэннээх дьон эбиттэр. Дьоннорун кытта төлөппүөнүнэн син сибээс тута сылдьаллар эбит. Бэйэлэригэр тута сылдьар санааларын таһаарар сирдэрэ, кэпсиир киһилэрэ суох буолан дуу, миэхэ аһара арыллаан кэпсээбиттэрэ. Хайдах маннык бөрүкүтэ суох олоххо тиийбиттэрин, тоҕо маннык буола сылдьалларын ытыска ууран биэрбиттии ырылхайдык кэпсээбиттэрэ. Онуоха мин :“Кэргэттэргит син-биир эһигини ахталлара, саныылара буолуо, тоҕо наар уулуссаҕа тоҥо, аһыыр-аһаабат сылдьаҕыт? Дьоҥҥут тапталыгар, дьиэ уот сылааһыгар сылдьар үчүгэй буолбатах дуо?» — диэн ыйыталаспытым. Кэпсэтии итинник бүппүтэ. Сарсыныгар кэпсэппит дьоммуттан үһэ төлөппүөннээтилэр уонна “Ити кэпсэтии кэнниттэн тоҕо биһиги маннык сылдьабытый диэн уһуну-киэҥи толкуйдаатыбыт”, — диэтилэр. Ол аата, итинник аһаҕас кэпсэтиилэргэ дьон наадыйар эбит.
Олоххо араас буолар, син-биир киһи олох тургутууларын, мэһэйдэрин тулуйуохтаах, ааһыахтаах. Ол гынан баран, олох дьэбэрэтигэр, мөкү өттүгэр охтубут дьону кэмигэр ким эрэ өйдөтүөхтээх, санаатын өрө көтөҕүөхтээх, уларытыахтаах дии саныыбын.
— Петр Дмитриевич, итэҕэлгэ хайдах кэлбиккиний?
П.Н.: — Мин саха киһитэ буоларым быһыытынан, итэҕэл миэхэ ийэм үүтүнэн киирбит, иҥмит дии саныыбын. Кырабыттан аҕам, убайдарым, ийэм, эдьиийдэрим мэлдьи үтүөҕэ үөрэтэ-такайа сылдьаллара. Айылҕалаах буоларым быһыытынан эбитэ дуу, ону-маны көрөрбүн-истэрбин кимиэхэ кэпсээбэт этим. Оччолорго дьон көрбөтүн көрөр, истэр буоллаххына, төбөтүнэн ыалдьыбыт, буккуллубут курдук ылыналлара. Таайдарбын кытта кыралаан бултка-сиргэ сылдьа, сири-уоту хайдах аһаталларын көрөөччүбүн. Онно кимнээх кэлэллэрин, айылҕа дьикти көстүүлэрин дьиҥ-чахчы көрөрүм эрээри кимиэхэ да кэпсээбэт этим. Оннук ураты дьоҕурбун “саптан” кээспитим. Ол сылдьан, айылҕаҕа уоту аһатыыны олохтоох иччилэр сөбүлээбиттэр дуу, суох дуу диэн уобарастаан сирэйдэрин-харахтарын маныырым. Сөбүлээтэхтэринэ, олус үөрэллэр, сөбүлээбэтэх буоллахтарына, олус хомойоллор эбит этэ. Ону көрөн, бу маннык аһаппыттара сыыһа быһыылаах диэн өйбөр-санаабар чиҥник хаалан иһэрэ.
Онтон кэлин арыычча улаатан, табаарыстарбын кытта бэйэм сиргэ барар буолуохпуттан, сирбин-уоппун аһатарым. Онно урукку дьонум аһаталларын санаан кэлэрим уонна атыннык, быһа таайан, туому оҥорор этим. Онно сороҕор хомойоллор, сороҕор дуоһуйаллар этэ.
Онтон уонча сыллааҕыта улахан тургутууну ааспытым. Онно миигин үөһэттэн арыйбыттара. Арыллан, чараас эйгэни кытта ыкса алтыһар буолуохпуттан, дьэ, Айыыларбар, итэҕэлгэ киирбитим. Чараас эйгэ уонна итэҕэл барыта биир кэлимсэ хамсааһын — хас биирдии саҥаҥ, санааҥ, хамсаныыҥ итэҕэли кытта ыкса ситимнээх. Киһи чараас эйгэҕэ киирдэҕинэ, хайаатар да итэҕэлгэ кэлэр диэн буолбатах. Ис сүрэххиттэн, дууһаҕынан итэҕэлгэ тахсар эрэ буоллаххына, итэҕэл күүһэ эйиэхэ кэлэр. Онтон итэҕэйбэккэ буола-буола итэҕэйэр буоллаххына, киһи мунаарар, ыарырҕатар өттө элбиир. Хас биирдии киһи булгуччу итэҕэлгэ кэлэр диэн буолбатах.
Сорох дьон этэллэр “Олоххо ыарахаттары көрсөбүт, куруук Айыылартан көрдөһөбүт”,— дииллэр. Ол гынан баран, кинилэр мэлдьи бэйэлэрин тус баҕа санааларын эрэ ситиһэ-толоро уонна ону көрдөһө сылдьар курдуктар. Эн Аар Айыылартан көрдөһөргөр бастакы хардыыны бэйэҥ оҥоруохтааххын, көрдөһүүҥ эйиэхэ тиийэрин курдук.
Киһи бу биирдэ бэриллэр олоҕор сиэрдээхтик, холкутук, үөрэ-көтө, быр-бааччы, дьоллоохтук олоруохтаах. Ону өбүгэлэрбит” Айылҕаны кытта ыкса алтыһан, айылҕаны харыстаан, үтүө санаанан салайтаран, ол аата Айыы суолун тутуһан олорор” дииллэрэ. Ол иһин биһиги ыытар үлэбит киһиэхэ Айыы суолун тутуһарга сүбэ-ама, күүс көмө буолар”, — диир Виктор Борисович Борисов — Алтан Түһүнэй.
— Оттон бэйэҥ сатаан көрдөспөт буоллаххына, атын итэҕэйэр, ону сатыыр дьон көмөтүнэн көрдөһүөххэ сөп буоллаҕа дии?
П.Н.: — Оннук сөп. Итинник дьону «миссионердар”,” проводниктар” диэххэ сөп. Кинилэр сөпкө саҥаран, Айыыларга хайыһан, көрдөһүүлээххэ табыллыыны аҕаллыннар диэн туом оҥороллор. Биһиги биир санаалаахтар айылҕаҕа сылдьарбытыгар туому мин оҥоробун. Кэпсэтиилэргэ, сэһэргэһиилэргэ бу дьон баҕа санаата туоларыгар, табылларыгар көрдөһөбүн.
Дьон билигин чараас эйгэ туһунан олус сэргиир, сэҥээрэр буолла. Интернет куйаарыгар информация аһаҕас. Хара да, сырдык да өттүттэн араас баар. Бу маннык дьону кытта кэпсэттэххэ, барытын билэр курдук сананаллар, кинилэр аахпыттарынан, кинигэ суруйуутунан сылдьаллар. Ити бэйэлэрин олохторугар мэһэй буолуон сөп. Ааҕаллара, билэллэрэ үчүгэй, ол гынан баран сорох дьон ону былаах курдук тутан баран сылдалларын сүөргүлүүбүн.
Чараас эйгэ ааттыын да чараас. Туох баар күүһү уһугуннарыан сөп. Чараас эйгэҕэ үлэлиир дьон сэрэнэн-сэрбэнэн туттабыт-хаптабыт. Манна хараҥа да, сырдык да күүстэр бааллар. Наадата суох күүһү уһугуннаран кэбистэххэ, улахан мэһэй буолуон сөп. Холобур, сир, дьиэ иччилэрэ даҕаны. Киһи улаханнык саҥарбат сирдэрэ бааллар.
Чараас эйгэ таһыттан көрдөххө систиэмэтэ суох курдук, ол гынан баран итиннэ үлэлээтэххэ, барыта “лоп” курдук сааһыланан, чопчуланан турар. Син биир отуоруйаларга курдук «Хаҥас диэки барыма, онно моһолу көрсүөҥ, уҥа өттүгэр — ситиһии күүтэр” диэн курдук. Чараас эйгэ эмиэ итинник курдук оҥоһуулаах. Мин бастаан саҥа арыллан үлэлиирбэр, итини билбэт этим. Били, саха киһитэ ытыран,ыстаан көрдөҕүнэ эрэ билэр, ылынар дииллэрин курдук , барытын тутан-хабан көрөн билбитим. Туохха барытыгар эккинэн-хааҥҥынан билэххинэ эрэ киһи билиини иҥэринэр. Чараас эйгэҕэ чугаһыыр, кэлэр дьон наһаа элбээн эрэллэр. Бэйэлэрин айылҕаларынан кэпсэтэн кэлбит дьонтон атын аны “искусственно арылла” сатыыр дьон бааллар. Ити сымыйа. Кинилэр психолог быһыытынан үлэлиэхтэрин сөп. Маннык дьон бэйэлэрин экстрасенстарбыт дэнэллэр, ханнык эрэ информацияны ааҕан баран “мин билэбин” дэниэхтэрин сөп.
Бэйэм кутум туох дииринэн, ис санаам хоту сылдьа сатыыбын. Дьону кытта үлэлээ диэбиттэрэ ыраатта. Билигин дьону кытта көрсөр, үлэлиир буоллум. Нуччалыы эттэххэ «бэйэм тэриэлкэбэр» сылдьар курдукпун. Онтон олус дуоһуйабын, астынабын. Билигин ис санаам, ис туругум наһаа нуһараҥ сылдьар, хааччаҕа суох.
— Ол аата дьылҕаҥ суолунан баран иһэр буоллаҕыҥ дии?
П.Н.: — Бэйэҥ суолгунан баран иһэр буоллаххына,хос, туспа санаа-оноо суох, ис туругуҥ үчүгэй.
— Билигин виртуальнай эйгэ олус сайдан турар. Төрөппүттэр Интернет олус кимэн киирдэ диэн сэрэхэдийэллэр. Маны туох дии саныыгын?
П.Н.: — Оҕо ис кутун кыайан сирдээҕи олоҕор арыйбат буолан, виртуальнай эйгэҕэ аһара киирэн хаалар. Кинилэр санааларын дьон барыта истэр курдуктар, комментарийдар эппиэт, хоруй курдук биэрэллэр, онон телефон, социальнай сеть кинилэр олохторо курдук буолан хаалар. Виртуальнай табаарыс элбиир, билбэт дьоннорун кытта кэпсэтэр буолан, бэйэ-бэйэлэрин кытта биир эйгэни оҥороллор. Маннык сирэй көрсөн олорон кэпсэппэттэр, бу суруйар киһи тугу баҕарар суруойуон сөп курдук. Онтон бу дьиҥнээх олоххо “комплекс» баар курдук буолан хаалар. Мин бэйэм уолбар компьютеры, телефоны олус туттарбаппын. Билигин кини наар таһыардьа сылдьар, оонньуур, оҕолору кытта кэпсэтэ сатыыр, сороҕор охсуһан-этиһэн да буоллар, оҕолору кытта бодоруһар. Кини бу курдук дьоллоох оҕо сааһын ааһар буоллаҕа, мантан мин олус үөрэбин. Оҕом Айылҕаҕа барарбытыгар наһаа үөрэр, кинини бэйэбин кытта сиргэ илдьэ сылдьа сатыыбын. Бэйэтин санаатын истэр, бу олоххо тугу баҕарарын этэр, кыра сааһыттан баһылыыр идэтини талбыта, эбэтин, эһэтин олус аһынар, ыарыйдахтарына «Аҕаа, көмөлөс” , — диир. Онон оҕоҕун кытта тэҥнээҕиҥ курдук кэпсэтэн, бэйэҥ оҕо сааһын хайдах ааспытын курдук үөрүүнэн толорон, аһыныгас, эйэҕэс буоларга үөрэтэ сырыттахха, ити «виртуальнай куттал” таарыйыа суоҕа.
Петр Дмитриевич Николаевы- Хордоҕойу кытта бу сайын “Алгыстаах аартык” диэн кыһа нөҥүө билсибиппит. Хаҥалас улууһун бэлиэ сирдэринэн биир күн микроавтобуһунан экскурсиялаан, Улуу өбүгэлэрбит үөскээбит-олорбут өтөхтөрүн көрөн, туһааннаах сиэри-туому оҥорон, историк-этнограф Алтан Түһүнэй умсулҕаннаах, кэрэхсэбиллээх кэпсээннэрин истэн, сахалыы сиэринэн дьону кытта хайдах билсэри-кэпсэтэри билэн, тус бэйэҥ дьоҕургун арыйар мастер-кылааһы ааһан, бэртээхэй араас дьарыктаах дьону кытта билсэн-алтыһан ааспыппыт.
Ардахтаах күннэр быыстарыгар биир чаҕылхай сып-сылаас күн туран биэрэн, кырдьык да, Айыыларбыт суолбутун арыйан биэрдилэр диэн санаа үөскээбитэ. Айылҕа барахсан сиэдэрэйкээн баайын барытын көрдөрөн, маанылаан, от-мас сытынан дыргыйан, биһиги туруоруллубут сыалбытын барытын ситиһэн, Улуу Эбэ Элиэнэ кытылыгар аа-дьуо сэһэргэһэн, билбэтэхпитин билэн, дьиктилэри көрө, ааспыт күммүт өйбүтүгэр-санаабытыгар хаалбыт эбит. Петр Дмитриевич этэринэн, “маннык кэпсэтиилэри киһи барыта ылынар диэн буолбатах. Ылынар эрэ киһи ылынар. Бэйэҥ бэйэҕин ыйыттаххына, эн кутуҥ эйиэхэ хас да хоруйу биэрэр. Дьэ, онтон бэйэҥ табыгастааҕын талаҕын» — диэн эппиттээх.
Бу Петр Дмитриевич Николаевы — Хордоҕойу кытта кэпсэтииттэн быһа тардыылар сурулуннулар. Тус бэйэм Петр Дмитриевич Николаев — Хордоҕой “Алгыстаах аартык” кыһа тутаах киһитэ, олоҕу киэҥник көрөргө, ис кыаҕы уһугуннарар уонна сайыннарар, аныгылыы эттэххэ «личностнай сайдыыга уһуйар” дьикти ураты айылҕалаах киһи диэн сыаналыыбын. Бу сүдү үлэтигэр, бүттүүн олоҕор дьиҥ тирэҕинэн Айыыларга итэҕэл буолар.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ наадалаах буолуо диэн санаан туран, ис сүрэх ыйытыктарыгар итэҕэл, ис күүс өттүгэр хоруйдары көрдүүр дьоҥҥо туһалаарай диэн туран, “Алгыстаах аартык” рубриканы олохтоотубут. Манан биһиги Петр Дмитриевичтыын сэһэргэһиибит түмүктэммэт, аныгыскы нүөмэрдэргэ саҥа ыйытыылары сырдатыахпыт.
Е.Толстоухова
