Быыка бэйэтэ дьүрүһүйэ кутуллар тыаһынан аан дойду дьонун-сэргэтин кутун тутар, өйүн-санаатын өрүкүтэр, сүргэтин көтөҕөр хомуспут түҥ былыргыттан хас эмэ үйэни уҥуордаан, күн бүгүҥҥэ диэри илдьэ кэлбит муусукабыт үнүстүрүмүөнэ.
Бүгүн мин хомус лыҥкыныыр кэрэ бэйэлээх тыаһын, норуоппут ырыатын-тойугун үүттэн үрдүн, сүөгэйин-сүмэтин холбуйардыы сүһэн ылан, дьон-сэргэ киэҥ эйгэтигэр таһаара, билиитин-көрүүтүн, дьоҕурун кистэлэҥнэригэр кэнчээри ыччаты уһуйа сылдьар эдэр киһи туһунан кэпсиэхпин баҕарабын. Кини – талба талааннаах дьонунан-сэргэтинэн байым баайдаах Чурапчы, Таатта улуустарыттан төрүттээх-уустаах, импровизатор хомусчут, элбэх куонкурустар, ол иһигэр аан дойдутааҕы күрэстэһиилэр кыайыылаахтара, Дьокуускайдааҕы муусука училищетын уһуйааччыта Артур Семенов.
«Талаан кэм-кэрдии балысхан баалыгар суураллан хаалбат, удьуорунан тэнийэн, көлүөнэттэн күлүөнэҕэ бэриллэн иһэр ураты күүстээх» диэн олохсуйбут өйдөбүл уот харахха эппиттии чахчыта бу эдэр киһи олоҕор ырылхайдык көстөр. Кини өссө өрдөөҥҥүтэ араас идэлээх, дьарыктаах дьону түмэн, өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан Тааттаҕа хомус ансаамбылын тэрийбит, саха хомуһун аан бастаан бүтүн Арассыыйа киэҥ киэлитигэр дьүрүһүтэ оонньоппут, САССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера Лука Турнин тымыр сыдьаан, ийэтинэн хаан-уруу аймаҕа. Артурдуун кэпсэтэн истэхпит аайы Лука Турнин олоҕун кэрчик кэмэ ойууланан тахсарга дылы. Холобур курдук кэпсээтэххэ, Лука кыра эрдэҕинэ, эдьиийдэрэ Биэрэ уонна Настааччыйа аан бастаан хомустуурга үөрэппиттэрин устуоруйа чахчыларыттан билэбит. Эмиэ ол курдук, Артур сахалыы ыллыыр-туойар, хомуска оонньуур дьоҕурун эдьиийэ Марианна Слепцова арыйбыт. Марианна Михайловна иилиир-саҕалыыр «Айылгы» ансаамбылыгар Артур кылаан талаанын чочуйан, чопчулаан, күлүмнэтэ оонньоппут. Билэрбит курдук, Лука Турнин дэгиттэр талааннааҕа: бастыҥ хомусчут, артыыс, ырыаһыт, үҥкүүһүт, мелодист, режиссер, оһуохайдьыт. Эмиэ ол курдук Артур хомусчут, оһуохайдьыт, ырыаһыт, тойуксут — эргиччи талааннаах эдэр киһи.
Омугум култууратыгар бүтэйдии тартаран…
Кини култуура эйгэтиттэн таһыччы атын, физика наукатыгар билиилээх-көрүүлээх буолан итиниэхэ сыһыаннаах идэни талыан сөптөөҕө. Ол гынан баран, норуотун фольклоругар, тылынан уус-уран айымньытыгар бүтэйдии тартаран, бу эйгэни тилэри баһылыырга күннэтэ дьулуһар.
«Сахабыт сирин араас муннугар баар айар-тутар, бастыҥ дьон биир түһүлгэҕэ – өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска мустубуппут. Оччолорго мин 10 кылааска үөрэнэ сылдьарым. Ансаамбылынан буолбакка, соҕотох кыттар бырагыраамабынан муҥутуур кыайыылаах үрдүк аатын ылбытым. Дьокуускайдааҕы муусука училищетын үлэһиттэрэ итиннэ миигин бэлиэтии көрөннөр, тургутуута суох, быһа үөрэххэ ылалларын туһунан туоһу суругу туттарбыттара», — диэн Артуур кэпсиир. Маныаха эмиэ Лука Турнин олоҕун биир лоскуй кэрдиис кэмин саныы биэрэҕин. Өссө 1936 сыллаахха 19 саастааҕар Лука Николаевич дьоҕурун бэлиэтии көрөннөр, Наркомпрос иһинэн үлэлиир уус-уран самодеятельность салайааччыларын бэлэмниир үөрэххэ ыыталлар. Итиннэ ылбыт билиитин-көрүүтүн муоһалаан, сөбүлүүр дьарыгар бүтүүннүү ылларан, үлүһүйэн, хонноҕо аһыллан туран үлүскэнник, дириҥник хорутан үлэлээбитин, айбытын-туппутун бары да билэбит.
Артур Семенов хомуска оонньуурун истибит дьон сирэм от мэччирэҥнээх, дьэрэкээн бэйэлээх сибэкки оһуордаах, иһирик ойуур, наскыл чараҥ тулалаах арылы алааска үгүс-элбэх кыыл-сүөл саҥатын, хаҥыл атыыр сылгылар дьохсооттоһо туралларын, Ийэ айылҕа кэрэ-дьикти тыаһын-ууһун истэн, харахтарыгар субу баардыы ойуулаан көрөллөрө чахчы.
Кини училищены бүтэрэн тахсарыгар хомуска былыргылыы, үгэс быһыытынан тардыыны тэҥэ аныгылыы охсууну табыгастаахтык дьүөрэлиири сатыыр, кыайа-хото тутар буолбута. Маныаха кини үөрэппит уһуйааччыларын Вероника Лыткинаны (былыргылыы тардыы), Варвара Степанованы (аныгылыы оонньооһуну) истиҥник-иһирэхтик ахтан ааһар.
«Хомус быыкаа бэйэтигэр үрэр, илигирэтэр (вибрациялыыр), струналаах, охсор муусука үнстүрүмүөннэрин, сыалай симфоническай оркестр дорҕооннорун бүүс-бүтүннүүтүн илдьэ сылдьарын таһынан оонньуур киһи тыынар уорганнарын: күөмэй, хабарҕа былчыҥнарын, иҥиирдэрин, тыҥаны биир кэлисмэ эрчийэр уратылаах. Оттон ол доруобуйаҕа туһалааҕа көстөн турар чахчы.
Мин куруук харахпын симэн тураммын оонньуубун. Онуоха тугу хоһуйарым бүүс-бүтүннүүтэ харахпар хартыына буолан ойууланан көстөр. Бу — хартыына эрэ буолбатах, бэйэтэ туспа ис хоһоонноох айымньы. Истээччи дууһатын кылын илигирэтэ хамсатан, долгутар, дириҥни толкуйдатар, өрүкүтэр, үүт-тураан, уоскулаҥ туругар киллэрэр, өрөгөйдөтөр да өрүттэрдээх. Историяҕа сыһыаннаах нүөмэрдэр эмиэ бааллар.
Хаһан баҕарар буоларын курдук, хомуска оонньооһун сороҕор табыллар, табыллыбат кэмнээх. Дьон-сэргэ болҕомтотун үөһүгэр турар, кинилэр иннилэригэр оонньуур буоллахпына, ону аахсыбакка, булгуччу эҥкилэ суох оонньуохтаахпын диэн халбаҥнаабат ирдэбили бэйэбэр туруорунабын.
Хас биирдии оонньуум – туспа үөрэх, уопут, тургутан көрүү, эксперимент да диэхпин сөп. Биллэн турар, барыта баҕарбыт, санаабыт хоту үчүгэй буолбат. Сыыһа-халты, ханна барыай, баар. Ону мин хаһан толору тупсуор, табыллыар, силигэ ситиэр диэри дьаныһан тураммын ситиһэбин.
Хомуска оонньуур дьон бука бары сөбүлүүр уустардаахпыт. Мин Иван Колодезников – Үрүҥ Уус, Герасим Тарабукин, Григорий Чомчоев чочуйан оҥорбут хомустарын ордук биһириибин. Үрүҥ Уус хомуһу оҥоруон иннинэ хомусчут өйүгэр-санаатыгар, сүрэҕэр-дууһатыгар тугу тута сылдьарын, кини майгытын-сигилитин, куолаһа хайдаҕын-тугун ыкса билсэр, ол эрэ кэнниттэн киниэхэ эрэ анаан хомуһу оҥорон таһаарарын маныаха эбэн этиэхпин баҕарабын.
Хомус – оонньуур киһитин эниэргийэтин, майгытын-сигилитин ылынар уонна иҥэринэр өссө биир уратылааҕын эбии этиэхпин баҕарабын. Дьиҥэр, кини эйиэнэ, бэйэҥ эрэ киэнэ буолуохтаах, кимиэхэ да уларсыыга барыа-кэлиэ суохтаах диэн бүччүм санаа баар. Оннук да буоллар, чугас дьоммор, бииргэ төрөөбүттэрбэр хомуспун уларсар түгэним баар буолааччы. Төттөрү эргийэн кэлиитигэр хомуһум тыаһа-ууһа уларыйан, уларсыбыт киһим майгытын ылбыт курдук буолааччы», — диир Артур.
Үөрэнээччилэрим ситиһиилэрэ сүргэбин көтөҕөр
Артур Семенов Дьокуускайдааҕы муусука учлилищетан уһуйааччыта диэн эрдэ этэн аһарбыппыт. Кини олоххо биир саамай улахан дуоһуйуута – үөрэтэр-такайар оҕолорун ситиһиилэрэ. Учууталлара оҥорбут сүрүн бырагырааматын устудьуоннар сонун көрүүлэринэн, тобулан таһаарбыт толкуйдарынан ситэрэн-хоторон, байытан биэриилэрэ кини санаатын кынаттыырын биһирии бэлиэтиир.
«Оҕолору хомуска уһуйарбар туох-ханнык иннинэ чиҥ хаачыстыбалаах билиини биэрэргэ дьулуһабын. Оҕо, эдэр киһи миигин бэйэтэ көрдөөн, булан, үөрэтэриэн баҕарыыта — кини баҕата күүстээҕин, инникитэ улаханын, кэскиллээҕин бэлиэтэ. Мантан тирэҕирэн кини балысхан ситиһиилэргэ тиийиэн сөп диэн эрдэттэн сыаналахха сөп. Кистэл буолбатах, төрөппүттэр оҕо баҕарбатын да үрдүнэн, тус бэйэлэрин санааларын өрө тутан, үөрэттэрэллэрэ баар. Ол эрээри, ити көдьүүһэ букатын дуона суох, суох да диэххэ сөп. Баҕа санаа булгуччу баар буолуохтаах. Бу – кыайар-хотор, барыны бары хамсатар сүдү күүс!»
Артур Семеновтыын кэпсэтэ олороммун, кини сэмэй-мааны майгылааҕын, олоххо, үлэҕэ дьулуурдааҕын, ылыммыт сыалыгар-соругар бэриниилээҕин биһирии-бэлиэтии көрдүм. «Олоҕум тухары урут да, билигин да киһи сатыырын мин эмиэ сатыахтаахпын диэнинэн салайтаран олоробун, үлэлиибин. Саҥа саҕалаан иһэн, бастакы ыараххаттартан толлон, самнан, уостан хаалыыны букатын сөбүлээбэппин» диэбититтэн итинник санаа үөскээтэ.
«Биллэр суруйааччы Дьуон Дьаҥылы төрөөбүт-үөскээбит, уус-уран тылынан элбэхтэ хоһуйбут, мин эһэм, эбэм сөбүлээн олохсуйбут Чурапчы Кындалыгар тиийдэхпинэ, куорат дьалхааныттан дууһалыын, өйдүүн-санаалын уоскуйабын, сынньанабын. Бу кэрэ-мааны айылҕалаах, өҥ-нүөл кырыстаах сир-дойду иэйиим кутаатын күүскэ күөдьүтэр, айар-тутар баҕабын уһугуннарар. Иэйиим, айар дьоҕурум күүһүрүүтэ, күүрүүтэ итинэн эрэ муҥурдаммат, түүл нөҥүө эмиэ сүбэ-соргу курдук кэлэр», — диир кини.
Түмүк оннугар
Кини эдьиийин дьоҕус куруһуогуттан кыым саҕаллыбыт талаана олох салҕанан истэҕин аайы өссө ордук киэркэйэн, кэҥээн, дириҥээн, эҥсэн этэр санаата күүһүрэн, кыаҕыран иһэриттэн үөрэбит. Казахсан, Киргизия Кытай, Турция, Европа о.д.а курдук сайдыылаах дойдулар олохтоохторо Артур Семенов кылаан талаанын биһирээбиттэрин биллэрэн, ытыстарын дохсуннук таһыммыттарын, долгуйан харахтара ууламмытын эбэн этиэҕи баҕарыллар.
Эдэр киһи күннээҕи үлэнэн эрэ муҥурданан хаалбат, дьуоҕурдан дьиппинитэ сытыарар санаатын-оноотун сайа этэр бырайыактардаах, инникигэ былааннардаах. Итилэри эн талааҥҥар сүгүрүйээччилэр, биир идэлээхтэриҥ, биир дойдулаахтарыҥ эрэнэ күүтэбит. Олох мыраанын өссө да өрө тахсыылаахтык, күүрүүлээхтик дабайан ис !
Елена ОБУТОВА,
СӨ Бэчээтин туйгуна,
РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.
Инстаграмм ton_sakha
