Таатта Амматын Дьаамын туһунан истибэтэх киһи, бука, суоҕа боло.
Дьаам… Дьикти сир — Дьаам…
Дьаамҥа баран хоммут, кэрэ айылҕатыгар сынньаммыт дьон бары олус сөбүлээн, сибиэһэй салгынынан тыынан үөрэн-көтөн, дьоллонон кэлэллэр. Кыыс Амма ыраас уутугар сөтүөлээн, киэһэ түптэ буруотун эҕирийэн тыа олоҕун эттэринэн- хааннарынан билэн эрдэхтэрэ. Ону таһынан, уу аннынааҕы олоҕу, араас балыктары кытта билэн билиилэрэ халыҥаан эрдэҕэ.
Дьаам хаһаайына Данил Егорович Афанасьев бэйэтин үлэһит, фермер, бааһынай хаһаайыстыбатын салайааччыта, саха туризмын сайыннарааччы, хоһоон айааччы, мелодист, ырыаһыт быһыытынан биллэр.
Саха сиригэр аан бастакы фермердэр хамсааһыннарыгар бастакынан үлэтин саҕалаабыта. Ол кэмнэргэ, хортуоска үүннэрэр сири көрдөөн, Дьаам сирин сөбүлээн, олохсуйбута. Маҥнай, 14 гектар сиргэ голландскай суорт хортуоппуйу олордон, онтон кэлин атын сирдэри арендалаан хортуоппуй олордуутун 20 гектарга дылы улаатыннаран, өлгөм үүнүүнү ылар фермер буолан өрөспүүбүлүкэҕэ биллибитэ. Үлэһит үтүөтэ киһини тыа хаһаайыстыбатын эйгэтэ чугастык ылыммыта, холобур оҥостубута. “Быйаҥ” бааһынай хаһаайыстыбата сортовой хортуоппуйу тарҕатар база буолбута.
Данил Егорович сарсыарда күн тахсыытыттан үлэтин саҕалаан, киэһэ им сүтүүтэ үлэтин бүтэр да буоллар, балыксыт ааттааҕа, булчут бэрдэ. Саха эр киһитэ булчут дииллэринии, хаһан даҕаны быстыбат булт аһынан ыалдьыттарын күндүлүүр киһи буоллаҕа.
Дьаам кэрэ сиригэр Булчут үүтэнин тутан элбэх дьоннуун булка сылдьар, эр дьоннор бултуулларыгар, сынньаналларыгар анал сир тутан көмөтө, өйөбүлэ баһаам элбэх.
Бэйэтэ да этэринии: “эбэм барахсан көмүс хатырыктааҕынан күндүлээн, ыраас уутунан угуттаан этэҥҥэ, дьоллоохтук олоробут»- диир.
Үлэһит киһи куруук тугу эрэ толкуйдуу, саҥаны айа- тута сылдьар. Ол курдук, Дьаам үтүө сирин булуоҕуттан, дьону сынньатар базаны тэрийбитинэн барбыта.
Ол курдук, өрүс үрдүгэр дьикти баанньык оҥорон норуоту сөхтөрбүтэ. Дьикти баанньык үлэтин кулун тутартан муус устар 20 күнүгэр дылы үлэлиирэ. Сөтүөлүүр бассейннаах, паарданар сирдээх, өссө түөрт миэтэрэ уу анныгар киирэн, аллараа, Амма түгэҕин көрөр иллюминатордаах. Дьэ ол киирэн, өрүс олоҕун, балыктары көрөҕүн. Ити 1997 сыллаахха, кини оҥорбут батискабар сахалар бастакы президеммит Михаил Николаев сылдьан, кулун тутар ыйга сөтүөлээбитэ, бэйэтин санаатын эппитэ: “ Саха сиригэр суох тутууну оҥорбуккун. Биһиэхэ, сахаларга, төһөлөөх элбэх арааһы толкуйдуур дьон баарый, уонна дьиҥинэн, куорат эргин син харчы да баар буоллаҕа, ким да оҥорботоҕун, үрэх баһыгар олорор бааһынай оҥорон таһаарбыккын» — диэн хайҕаан эппитэ.
Баанньыгын таһынан, оҕолорго анаан, сырылыыр сыыр, хаҥкылыыр сир баара.
Онтон салгыы дьон кэлэн хоннун, Амма кытылыгар сынньанан дуоһуйдун диэн биэс мас дьиэлэри туттаран, сынньанар дьоҥҥо усулуобуйа оҥорбута.
Билигин, Дьаам сиригэр, аны сайынын Амма өрүскэ уста сылдьан, уу түгэҕэр киирэр кыахтаннын. Оннук баҕалаахтар 12 киһи киирэн, өрүс түгэҕинээҕи олоҕу, араас балыктары көрө-көрө аһыаххын сөп. Ол аата, уунан уста сылдьан, уу түгэҕэр киирэн, аһыы-аһыы сынньана таарыйа, өрүс түгэҕин көрөҕүн.
Дьэ, маннык дьикти сиргэ, Дьаамҥа, Сахабыт сирин, Арассыыйа, омук сирдэриттэн араас элбэх дьон сынньанар. Онон, Данил Егорович Саха сиригэр туризмы бастакы көҕүлээччилэртэн, олоххо киллэрээччилэриттэн, сайыннарааччылартан биирдэстэрэ диэтэххэ сыыспаппыт буолуо.
Дьаам дьон сынньанар базатын быһыытынан үлэлээбитэ балай да буолла. Дьоҕус тутуллубут дьону түһэрэр анал дьиэлэри 2004-2005 сылларга туппута.
Дьаам үтүө сирэ Таатта Амматыгар баарынан, таатталар киэн туттуулара аатырар. Онон, убаастабыллаах ыалдьыттар кэллилэр да, улуус, нэһилиэк, улуус тэрилтэлэрэ хайаатар да, Дьаамҥа сынньаталлар. Дьаам кэрэ айылҕатыгар сылдьан күүс-сэниэ ылаллар, Данил Егорович алгысчыт буолан Үөһээ Күүстэртэн күүс-харысхал ылан иҥэрэр. Онон, хас биирдии ыалдьыт үөрэн- көтөн, кута бөҕөргөөн дьиэтигэр айанныыр.
Ити ыалдьыттары барыларын, Дьаам хаһаайката Александра Иосифовна минньигэс аһынан күндүлүүр-маанылыыр. Санаан көрүҥ, Дьаам тэриллиэҕиттэн, сүүрбэ биэс сыл устата төһөлөөх элбэх ыалдьыт сылдьыбыта болой?
Александра Иосифовна кэрэ эйгэтин киһитэ. Тиэргэнигэр араас сибэккилэри олордор, саадыгар Саха сиригэр үүнэр мастары олордор. Онон, Дьаамҥа, бэс, хатыҥ, харыйа, черемуха, рябина, яблоня үүнэллэр.
Биир кэмҥэ анал үөрэҕи баран, үс сыл тигээйи иитиитинэн дьарыктаммыта. Иллэрээ сыл, 2019 сылга 5 уйаттан 1 центнер мүөтү ылан үөрдүбүтэ да, соһуппута да. Ол эрээри, үлэһит киһиттэн соһуйбаппыт. Бэйэтин туруу үлэтинэн, сатабылынан син биир үтүө түмүктэри ылан эрдэҕэ.
Дьаам сирэ ханнык баҕарар киһини сэргэхситэр, айар талаанын таһаарар, киһини уйадытар сир. Ол иһин, Данил Егорович айар талаана уһуктан, иэйиилээх хоһооннору айар. Кини айааччы быһыытынан Талба диэн псевдонимнаах. «Балыксыт үүтээнин көрдөөх кэпсээннэрэ”, “Ыллыах эрэ, доҕоруом…”, “Алааһым ахтылҕана” хоһооннорун – ырыаларын хомуурунньуктара тахсыбыттара. Айар талааннаах, уйан дууһалаах Данил Егорович хас кэлбит ыалдьыты үөрэ-көтө көрсөр, ырыа ыллыыр, хоһооннорун ааҕар.
Ырыа айааччы быһыытынан бэйэтин хоһоонноругар олус үчүгэй ырыалардаах.
Ааспыт сылга Айар Кут айар түмсүүнү кытта билсэн, айар дьоннуун биир өйгө-санааҕа киирэн, “Киэн тутун” ырыатын “Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөҕүн (сал. Анна Томская) кытта ыллаан киэн эйгэҕэ таҕыста. Инникитин да ыллыыр- туойар баҕата улахан, элбэх ырыатын дьон-сэргэ сөбүлүүр.
Дьаам сирэ бэйэтэ туспа историялаах. Ол курдук, биир үйэ анараа өртүгэр Саха сирин Охуоскай муораны кытта сибээстиир телеграф линийэлэрэ үлэлииллэрэ. Дьэ, ол иһин, Саха сирин уонна Охотскай Сибээс 100 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар анаан памятник остуолба туруорбуттара.
Якутскому – Охотскому телеграфу 100 лет
Станция Охотского тракта «Амгинская» 1731-1921
Почтово- Телеграфное отделение Нижне Амгинское 1909-1921г.
Ол өйдөбүнньүк остуолба былыргы ямщиктар эрэйдээх олохторун, ыарахан үлэлэрин билиҥҥи дьоҥҥо кэпсии турдаҕа.
Дьэ эрэ, доҕоттоор, дьикти, кэрэ Дьаам эһигини кэтэһэр. Саха киһитэ барыта кэрэхсиир, дыргыл сыттаах сибэккинэн симэммит хочото, наҕылыйа устар Кыыс Амма сөтүөлүүр кытыла, Амма эбэ кэрэ көстүүтэ хас биирдии киһини абылыыр, туспа турукка киллэрэр. Киэһээ аайы түптэ буруота, таһырдьа костер уотугар буспут Амма көмүс хатырыктааҕыттан миинэ, өрүс сибиэһэй салгына күүскүтүгэр- күүс, сэниэҕитигэр сэниэ эбиэҕэ! Ону таһынан, өрүс түгэҕин киирэн, өрүс алларааҥҥы олоҕун көрөн улахан дуоһуйууну ылыаҕын.
Дьаам сирэ куруук кэрэ, Дьаам сирэ куруук дьикти!
Лариса Аввакумова, Айар Кут суруналыыһа
